Heima er bezt - 01.08.1967, Blaðsíða 21

Ritgerðasamkeppni „Heima er bezt . 2. verðlaun
JÓN SIGURÐSSON, YZTAFELLI:
DRÁTTARHESTAR
Hesturinn hefur löngum verið kahaður „þarfasti
þjónninn“. Varla hefði verið hægt að iifa
menningarlífi á landi okkar án hjálpar hans
nema á örrnjóu belti með ströndum fram.
íslendingar hafa allt frá landnámsöld dáð hestana. Þeir
stóðu þeim nær en nokkur önnur húsdýr. Allt frá upp-
hafi byggðar hafa geymzt hetjusagnir og afrekssögur
einstakra hesta. Þeir urðu þjóðsagnahetjur engu síður
en eigendur þeirra. Stéttaskipun var meðal hesta sem
manna. Reiðhestar voru af göfugra bergi brotnir og
ættir þeirra raktar til gæðinga, og tign húsbændanna
varpaði á þá Ijóma, og varla þótti sæma, að kotungur
ætti gæðing, sem gæti skotið honum fram fyrir prest-
inn eða stórbóndann í samreið.
Flestar hestasögur eru af gæðingum. En svo var allur
almúgi hestanna, „púlsjálkar“, „gaddhestar“ og „áburð-
artruntur“, miklu fleiri að tölu og lítilsvirtur. Af þeim
fóru engar sögur. Gæðingarnir voru aldir upp við töðu-
stall og við þá dekrað, en gaddhestarnir urðu að berja
klakann og fengu, þegar bezt lét, moð og rekjur og það
versta úr heyjum. Þeir féllu oft hrönnum saman úr
hungri og kulda, fyrstir allra skepna.
Nú er öldin önnur. Hestarnir eru horfnir úr sögunni
sem „þörfustu þjónar“. Þeir eru að verða aðeins leik-
föng og sporttæki. Hestasögur og lýsingar á hestum eru
orðnar skáldlegar og hárómantízkar bókmenntir. Hest-
arnir eru aðeins athvarf til hvíldar ungum og gömlum
í hinu vélræna lífi nútímans. Aðeins sögur af hestaaðl-
inum, gæðingunum, þykja gjaldgengar. Hér á eftir mun
þó rætt nokkuð um hesta, sem hvorki voru gæðingar né
gaddhestar. Við munum tala um dráttarhesta.
í fornsögum okkar er getið um akstur á sleðum sem
daglega viðburði. Arnkell goði var veginn, er hann var
að aka heim heyjum sínum, og Áskell goði á sleðaferð
í Eyjafirði. Svo er að sjá, sem sleðaakstur á hestum hafi
fljótlega lagzt niður að mestu, þegar að þrengdi. Gamlir
búmenn á fyrri hluta 19. aldar töldu mest um vert að
nota beit á vetrum til þess að geta haft sem stærst bú.
Þeir töldu flónsku að taka gaddhesta inn af jörð til vetr-
arnotkunar.
Alikil notkun hestasleða varð þó algeng norðanlands
á seinni hluta 19. aldar. Vötnin í Húnavatnssýslu, Hér-
aðsvötn, Eyjafjarðará, Skjálfandafljót og Laxá í Þing-
eyjarsýslu með láglendi, sem að þessum vötnum liggur,
lágu flesta vetur á tryggum ísum og voru hinar beztu
vetrarbrautir. I þessum héruðum þokaðist, á seinni hluta
19. aldar, æ meir í það horf, að mestur hluti þungaflutn-
inga fór fram á hestasleðum á vetrum; — eigi aðeins úr
kaupstað, heldur var og heyjum og eldiviði ekið heim.
Um aldamótin var farið að nota hesta til dráttar við
jarðyrkju, og eftir aldamótin vagna. En um miðja 20. öld
má heita, að vélaaflið útrými notkun dráttarhesta á ein-
um áratug. Tímabil mikillar dráttarhestanotkunar var
stutt, varla nema um 100 ár, frá því um miðja 19. öld
og fram um 1950. Nú er sá tími liðinn og kemur aldrei
aftur. Ekki virðist úr vegi, að einhver, sem vel man enn-
þá dráttarhesta og sleðaferðir, rifji upp á prenti minn-
ingar sínar, og skal það hér gert.
Flesta daga, þegar veður og færi leyfðu, voru farnar
sleðaferðir héðan af heimili. Akstur eldiviðar og heyja
voru dagleg störf. Ef menn brugðu sér til bæja í góðu
færi, var oftast tekinn hesturinn og sleðinn. Sætt var
góðu færi til að halda mannamót. Þá gátu sex til átta
verið á sama sleðanum. Við messur, brúðkaup og jarð-
arfarir var oft þröng á samkomustöðum af sleðum. Hús-
ráðendur ráku þá saman í fjárhúsum og tæmdu hesthús
handa aðkomuhestum, því að hættulegt var að láta þá
standa úti heita af ferðinni.
Kaupstaðaferðirnar voru þó sögulegastar. Menn fóru
oft í hópum, stundum tugum saman, þegar álitlegt var
um veður og færi. Það hafði marga kosti. Duglegustu
hestarnir skiptust á um að troða slóðir, ef snjóa gerði.
Þegar þurfti að fara yfir auð höft, skiptust menn í hópa
og hjálpuðu hverjum sleðahesti. — Venjulegast var að
hafa þrjá til fjóra hestburði á sleða. Ferðirnar á glærum
ísum voru skemmtilegar. Það var sem þyngdaraflið væri
upphafið. Hestarnir spyrntu beittum sköflum og fleyg-
uðu ísinn, fóru á brokki, oft með keppni, hver fram
fyrir annan, að settu marki, heim að áningarstöðum. Þar
var viðbúnaður sem til hátíða. Sleðaferðatíminn var kær-
Heima er bezt 277