Heima er bezt - 01.11.1973, Side 9

skógunum var rutt brott í byrjun sögu vorrar og Njáll
lét aka skarni á hóla og til vorra daga. Túngróðurinn
var fastmótuð gróðursveit, með nokkrum gróðurhverf-
um allt eftir legu túnsins, jarðvegi þess og raka. En þeg-
ar hin nýja ræktunaröld hófst, sem hér eins og annars
staðar, miðaði að því að ná sem mestri uppskeru með
öllum tiltækum ráðum, gjörbreyttist túngróðurinn,
bæði vegna innflutnings nýrra, stórvaxnari tegunda en
þær gömlu, aukinnar áburðarnotkunar og vinnslu og
tilreiðslu jarðvegsins. Þar er skapaður nýr túngróður,
og um leið vegna þenslu hins ræktaða lands hefir göml-
um gróðurlendum verið breytt í tún, og þau því horfið
úr sögunni, en einnig hefir áhrifa r'æktunarinnar gætt
langt út fyrir hið ræktaða svæði m. a. vegna þurrkunar
landsins. Það er ekki einungis að mýrarbletturinn í
gamla túnfætinum sé horfinn, heldur hafa mýrarnar
allt umhverfis túnið tekið breytingum vegna hinnar
nauðsynlegu þurrkunar. Bæjarlækurinn með sínum sér-
staka bakkagróðri er horfinn út í einhvern hinna djúpu
framræsluskurða, eða huhnn í lokræsi. Þá er einnig
unnið að því að bæta beitilöndin með áburðargjöf og
jafnvel þurrkun. Hvorttveggja hefir í för með sér
breytingu á lífsvæðum, og veí má svo fara að ýmsum
tegundum verði útrýmt og aðrar komi í staðinn, svo
að fram komi ný gróðurhverfi. Þetta er eðlileg fram-
vinda, sem þó verður að gerast með allri gát, svo að ekki
fari hjá oss eins og svo mörgum tækniþróuðum þjóðum,
að hin nýja ræktunartækni þeirra hefir eytt með öllu
hinum upprunalega gróðri, ræktarlönd komin í stað-
inn. Þar sem fyrr voru mýrar, flóar, þurrengjar, heiðar,
kjarr eða skóglendi, eru nú akurlendi. En þótt hinir
bleiku akrar séu glæsilegir og gagnlegir, hefir samt sitt
af hverju tapast, sem skarð og missa er í. Danir sakna
nú t. d. storksins, sem áður var heimafugl á nær hverju
býli, en hvarf úr sögunni um leið og mýraflákarnir
voru þurrkaðir, og með þeim hurfu froskar og önnur
þau dýr, sem storkurinn lifði af. En áður en ræktunin
kom til sögunnar var það rányrkjan, sem útrýmdi gróð-
urlendunum, og náttúran hlaut að skapa önnur ný. Eitt
stórfelldasta dæmi í nágrannalöndum vorum í því efni
eru lyngheiðarnar á Norður-Þýskalandi og Jótlandi.
Ófrjótt land og til lítilla nytja, en þar voru fyrrum
víðáttumiklir skógar, sem eyddust af rányrkju, bruna,
höggi og síðast en ekki síst beit, svo að ungviðið náði
ekki að vaxa. Nú er mannshöndin telcin til og breytir
heiðunum í barrskóga og akurlendi.
Enda þótt rán og ræktun séu fullkomnar andstæður,
getur hvorttveggja leitt til hins sama, þ. e. að hin nátt-
úrlegu gróðurlendi hverfi og önnur komi í þeirra stað,
en sá er munurinn, að rányrkjan skilur eftir lítils eða
einskisvert land, en ræktunin skapar arð og nytjar.
Rányrkjan hefir orðið oss íslendingum þung í skauti
á liðnum öldum. Skógarnir, sem klæddu landið milli
fjalls og fjöru hurfu fyrir öxi og sauðartönn, og eru
þar eftir blásnir melar og ófrjó hrjóstur, sem að vísu
eru lífsvæði en þó fjarri því að vera ákjósanleg, og það
sem ískyggilegast er, eyðing skóganna hefir haft í för
með sér ónýtingu og nær fullkomna eyðingu stórra
landsvæða, og enn heldur vindurinn áfram að feykja
burt moldinni undan fótum vorum. Því hljótum vér
að spyrna þar við fótum og skapa ný lífsvæði, bæði til
þess að nýta þau lönd, sem eyðst hafa, og vernda hin,
sem eftir eru, fyrir öflum eyðingarinnar.
Enda þótt ræktunin og aukning byggðar og þeirra
mannvirkja, sem henni fylgja sé eðlileg þróun, sem hlýt-
ur að hafa sinn framgang megum vér ekki missa sjónar
á því, að allar slíkar atgerðir hafa í sér fólgna hættu á
að lífsvæðum verði eytt eða þeim spillt. Og þótt þau
ef til vill við fyrstu sýn virðist ekki til mikilla hags-
bóta, geta með þeim farið forgörðum náttúruverðmæti,
sem ekki verða bætt. Það er þessi hætta, sem meðal
annars hratt af stað þeirri hreyfingu, sem kallast nátt-
úruvernd. Enginn maður með opin augu neitar gildi
hennar, en því miður hafa sumir áköfustu fylgjendur
hennar oft gerst einsýnir um of, og raunar krafist að
engu megi breyta. Jafnvel að ekki megi breyta söndum
og melum í nytjaland. Það er auðsætt, að ekki verður
hamlað gegn eðhlegri þróun þjóðfélaga, og að maður-
inn krefst réttar síns og tilveru, og jafnframt er sífellt
stefnt að auknum þægindum, betra mannlífi ef svo
mætti að orði kveða. Hlutverk náttúruverndar hlýtur
því að vera að finna hinn gullna meðalveg, sem annars
vegar leyfir eðlilega þróun og framkvæmdir, en gætir
þess um leið að lífsvæðum og öðrum náttúruverðmæt-
um sé ekki spillt að þarflausu. Nær allar framkvæmdir
byggðarinnar hafa einhver náttúruspjöll í för með sér,
a. m. k. ef vér lítum á náttúruna umhverfis oss sem
óbreytanlega, sem hún raunar ekki er. Þar má nefna
nýræktir, þurrkun lands, vegagerð, virkjanir vatnsfalla,
húsabyggingar o. s. frv. Frá engu þessu verður snúið,
en lausn málanna er sú ein að skipuleggja.framkvæmdir
þannig, að sem minnstir árekstrar verði við náttúru
landsins. Þar verður að leggja sérhagsmuni og tilfinn-
ingamál einstaklinga til hliðar, en leggja línurnar eftir
því, hvað tryggi heildinni mestar hagsbætvu:, án þess að
nokkrum hlut sé spillt að nauðsynjalausu, og þau sár,
sem óhjákvæmilegt er að veita, verði grædd með öllum
tiltækum ráðum, og þau ráð eru vissulega mörg, ef vit,
vilji og þekking leggjast á eitt.
í upphafi var á það drepið, hver hætta væri á ferð-
um ef haggað væri við einstökum lífsvæðum, og svo
getur meira að segja farið, að ekki verði hjá því komist
að einhver slík svæði verði dæmd til eyðileggingar. En
áður en svo verði þarf að ganga úr skugga um, hvort
önnur slík sé ekki annars staðar að finna, eða hvort
ekki sé kleift að skapa þau að nýju, því að sífellt verður
að forðast að gera lífheildir náttúrunnar fátækari, held-
ur að auðga þær. Skulu nú rakin nokkur atriði sem
benda á gildi lífsvæðanna fyrir mannlífið í heild.
1. Gildi lífsvæðanna í heildarbúskap náttúrunnar.
Því miður vitum vér alltof lítið um afstöðu og þýð-
ingu lífsvæðanna innbyrðis. Vér getum gert oss í hug-
arlund hvað tapist, ef eitthvert svæði eyðileggst, en ekki
Heima er bezt 385