Tímarit lögfræðinga - 01.10.1975, Blaðsíða 16

Jónatan Þórmundsson prófessor:
NÝJAR STEFNUR í REFSILÖGGJÖF
I. Frávik og félagslegt taumhald.
öll hegðun einstaklings í samfélagi manna mótast að meira eða
minna leyti af þeim viðbrögðum eða andsvörum, sem hann væntir af
öðrum einstaklingum eða samfélaginu sem stofnun. öll samskipti
manna í félagslegu umhverfi eru háð margs konar boðum eða reglum.
Slík boð gera ráð fyrir sömu eða svipuðum viðbrögðum allra ein-
staklinga í tilteknu samfélagi, þegar ákveðnar aðstæður eru fyrir
hendi. Togstreita getur orðið milli mismunandi samfélaga, vegna
þess að ólík boð gilda um sömu aðstæður. 1 svokölluðum menningar-
kimum (subcultures) þróast stundum boð, sem brjóta í bága við hin
almennu, valdbundnu boð þjóðfélagsins, réttarreglurnar. Sem dæmi
má nefna félágsskap eða hóp eiturlyfjaneytenda eða byltingarsinna.
Fullkomin boðhlýðni getur tryggt einstaklingi árekstralausa tilveru
í slíkum hópi, en aftur bakað honum veruleg óþægindi annars staðar.
Hvers konar frávik frá því, sem vænzt er af einstaklingi, geta
leitt til andsvara af hálfu þess samfélags, sem um er að ræða. Frá-
vik kunna að vera fólgin í því, að einstaklingur geri mun betur en
af honum er vænzt, svo sem vegna óvenj ulegrar hreysti, hugi’ekkis eða
andlegrar sköpunargáfu. Leiða slík frávik venjulega til jákvæðra
andsvara af hálfu samfélagsins, verðlaunaveitinga eða annarrar við-
urkenningar. Andsvör annarra einstaklinga samfélagsins þurfa þó
ekki ætíð að vera jákvæð, birtast t. d. í öfund. Hér verður þó ekki
staldrað lengur við frávik af þessu tagi, heldur þau, sem eru fólgin í
einhvers konar brotum eða óhlýðni við ríkjandi boð. Þess háttar frá-
vik leiða oftast til viðurlaga, stundum bæði af hálfu samfélagsins og
einstaklinga í hlutaðeigandi samfélagi. Viðurlög þessi mætti í víð-
tækustu merkingu kalla félagslegt taumhald. Það kann að birtast í
fordæmingu almenningsálitsins, fyrirlitningu, skömmum og ónotum,
brottrekstri úr hóp eða samfélagi og loks í ýmsum formbundnum við-
urlögum, er lög kveða á um.
62