Tímarit lögfræðinga - 01.07.2002, Side 14

7. TILRAUNIR TIL AÐ SETJA ALLSHERJARLÖGBÆKUR
Markmiðið var samkvæmt framansögðu að fella alla löggjöfina í eina lögbók,
þannig að hún yrði sem skýrust og aðgengilegust öllum. Sett skyldi heilsteypt
lögbók sem tæki yfir allan réttinn; hún skyldi vera skýr, einföld og auðskilin,
þannig að öllum væri réttarstaða sín ljós. Slík lögbók veitti þegnunum vemd gegn
mútuþægum dómurum og spilltum prókúratorum sem stunduðu iðju sína í skjóli
óljósrar og ruglingslegrar löggjafar. „Fá en skynsamleg lög gera fólkið hamingju-
samt. Mörg lög flækja réttinn", sagði Friðrik mikli Prússakonungur.
Þessar hugmyndir féllu vel að þeirri stefnu sem bjó að baki hinu upplýsta
einveldi, þar sem einvaldskonungurinn hafði einn vald til lagasetningar á
grandvelli valdheimilda sinna, en skyldi beita því til almannaheilla. Afleiðingin
var þessi:
1. Ekki var greint milli laga í þrengri merkingu og réttarskipunarinnar í heild.
2. Öðrum réttarheimildum var hafnað, sérstaklega venjurétti.
3. Lög skyldu samræmast anda þjóðarinnar.
I samræmi við þetta skyldi lögbókin fullnægja þessum kröfum helztum:
Lögbókin átti að taka á öllum álitaefnum, þannig að svörin mætti finna fyrir-
fram. í anda landsföðurlegrar stefnu einvaldskonungsins átti lögbókin að vera
mönnum fyrirmynd um hegðun og háttsemi í lífinu; hún átti að útiloka hvers
konar geðþóttaákvarðanir.
Lögbókin átti að fullnægja óskum, þörfum og menntun þegnanna; hún átti
að vera skýrt og skilmerkilega orðuð, þannig að textinn væri öllum skiljanlegur.
Textinn átti að einkennast af festu og varanleika, þannig að hann veitti þegn-
unum raunhæfa vemd og liðkaði fyrir samskiptum manna. Hvers konar út-
legging sem horfði til breytinga á textanum var bönnuð. Störf dómara voru
takmörkuð við það eitt að heimfæra málavexti undir einstök lagaákvæði og þá
í samræmi við vilja löggjafans.
Enginn dómari mátti verða löggjafi þá væri hætta á geðþóttaákvörðunum og
voðinn vís. Ef dómari var í vafa um dómsniðurstöðu þrátt fyrir skýr ákvæði átti
hann þann kost einan að skjóta máli til löggjafans. Þetta er einkennandi fyrir
réttarkerfi þar sem vilji hins einvalda löggjafa ræður. Öll túlkun er valdboðin;
enginn munur var í reynd gerður á að setja lög og beita þeim.15
Eins og áður er tekið fram voru náttúraréttarhugmyndir upplýsingarinnar
upphaflegur hvati að lögbókargerð, en síðar urðu hugmyndir hins bókstafs-
tengda vildarréttar (Gesetzpositivismus) fræðilegur bakhjarl lögbókanna með
stoð í alræði löggjafans,16 einkum í Þýzkalandi. Á þessum hugmyndum varð
ekki veraleg breyting þótt lýðfrelsi ryddi sér til rúms seint á 18. öld og hinni 19.
Sett lög héldu enn velli sem veigamesta réttarheimildin, en voru nú rakin til
15 Mayer-Maly: Rechtswissenschaft. 5. Auflage. R. Oldenburg Verlag. Miinchen, Wien [1991],
bls. 61-62.
16 P. Caroni: „Kodifikation". Handwörterbuch zur deutschen Rechtsgeschichte II, d. 907-22.
Mayer-Maly: Rechtswissenschaft, bls. 42-53. Scháfer: Grundlagen des Rechts, bls. 29-35.
108