Tímarit lögfræðinga - 01.07.2002, Síða 29

aðilar safna gögnum og tala máli sínu beint við dómstólinn. Forsenda þessa
er að sjálfsögðu að vandað sé til alls málatilbúnaðar.
3. Sá galli er á að reglur sem dómstólar setja eru afturvirkar og með því er
dregið úr forsagnargildi þeirra. Réttarskipan sem menn hafa lifað við, og
ef til vill sett traust á, er breytt afturvirkt. Hér verður þó að hafa þrennt í
huga: Mál eru tæplega höfðuð eða dómar felldir nema réttaróvissa sé fyrir
hendi. Þá verða menn að vera viðbúnir breytingum. Dómstólar eru bundnir
við fyrri fordæmi og undantekning að þau breytist skyndilega.47 Hitt er
algengara að þar verði hægfara þróun eins og áður er vikið að. Loks má
nefna að stundum ber svo við að í dómi er fyrirfram gefið í skyn í almennri
reifun lagasjónarmiða (obiter dictum) að breytinga sé að vænta.48 Þegar
þetta er haft í huga ættu menn í flestum tilfellum að geta séð hvemig
reglum sé háttað og hver sé líkleg niðurstaða máls. Hér má minna á þá
kenningu að fullyrðing um það hver sé gildandi lagaregla merki ekki annað
en forsögn eða spádóm um það hvað dómstólar muni gera. Með við-
brögðum dómara megi sannreyna efni lagareglu. Þessa kenningu setti
bandaríski hæstaréttardómarinn Oliver Wendel Holmes fram árið 1897, en
á Norðurlöndum hefur danski réttarheimspekingurinn Alf Ross verið
helztur formælandi slíkrar kenningar. Þótt hún hafi sætt gagnrýni og eigi
sér nú formælendur fáa er hún þó til marks um að menn telja þrátt fyrir það
að dómstólar setji reglur sem taka til liðinna atvika hafi dómar visst
forsagnargildi.49
47 Sjá þó hæstaréttardóm uppkveðinn 9. janúar 1990 (H 1990 2) og hæstaréttardóm 25. október
2001. Skúli Magnússon fjallar um hann í ritgerðinni „Fordæmi Hæstaréttar og EFTA-dómstólsins.
Nokkur orð um dóm Hæstaréttar 25. október 2001“. Úlfljótur, tímarit laganema. 55. árg. (2002),
bls. 191-215.
48 í dómi Hæstaréttar 29. nóvember 1958 (H 1958 753) var komizt svo að orði í meirihluta-
atkvæði: „Svo sem greint er hér að framan, fela ýmsar reglur laga nr. 44/1957 [lög um skatt á
stóreignir] það í sér, að þeim skattaðiljum, sem greindir eru í hinni almennu eignarskattslöggjöf,
einstaklingum og félögum, er gert mishátt undir höfði, og auk þess er hér um sérstaka skattlagningu
að ræða á eignum, sem framkvæmd er, þótt fá ár séu liðin frá því að hliðstæður skattur var á lagður.
Þótt atriði þessi séu virt í heild sinni, þykir ekki alveg fullnœgjandi ástœða til að telja, að skatta-
stefna laga nr. 44!1957 sé andstœð 67. gr. stjórnarskrárinnar". (Leturbr. höfundar).
í bráðabirgðalögum nr. 96/1978, sbr. lög nr. 121/1978, var mælt fyrir um eignarskattsauka og við-
bótar tekjuskatt sem lagðir voru á eftir að lokið var almennri álagningu skatta. í dómi meirihluta
Hæstaréttar sagði um þetta: „Umrædd skattálagning var lögboðin, eftir að hin almenna skattskrá
fyrir árið 1978 hafði verið lögð fram og gjaldþegnum sendar skattkröfur. Þótt slík vinnubrögð af
löggjafarvaldsins hálfu verði að teljast mjög varhugaverð, þykir ekki alveg næg ástœða til að telja
þetta varða ógildi lagaákvœða þeirra, sem hér skipta máli“. (Leturbr. höfundar). í sératkvæði
tveggja dómara var niðurstaðan sú að afturvirkni skattalaga sem þessi stofnaði réttaröryggi skatt-
þegna í hættu og því hefðu ákvæði þau sem deilt var um í málinu „eigi stoð í 40. gr.“ stjómar-
skrárinnar „samkvæmt grunnrökum hennar". (H 1980 1732). I þessum dómum má segja að lög-
gjafinn fái hér fyrirfram viðvömn um að ganga ekki of langt í að setja afturvirk skattalög.
49 Lloyd's: Introduction to Jurispmdence, bls. 670. Þar era nefndir fleiri sem hafi aðhyllzt
áþekkar kenningar, þar á meðal þýzki réttarheimspekingurinn Rudolph Jhering. Kenningar sínar
setur Alf Ross fram á aðgengilegastan hátt í riti sínu Om ret og retfærdighed. En indfprelse i den
analytiske retsfilosofi. 3 opl. Kpbenhavn. Nyt nordisk Forlag Amold Busck 1971.
123