Tímarit lögfræðinga - 01.12.2003, Blaðsíða 81

en álykta má af dóminum að stjómarskráin veiti í raun betri vemd en 10. gr.
MSE að þessu leyti og tilvísun til skýringar á 10. gr. ætti því að vera óþörf.69
7. NIÐURSTÖÐUR
í grein þessari hefur verið könnuð þróun íslensks réttar varðandi stjórnskipu-
lega vemd tjáningarfrelsis og lagt mat á þátt 10. gr. Mannréttindasáttmála Evr-
ópu í þeirri þróun. Verða hér dregnar saman í stuttu máli nokkrar ályktanir sem
leiddar hafa verið af dómaframkvæmdinni á þessu sviði.
Þrátt fyrir aðild íslands að Mannréttindasáttmála Evrópu frá árinu 1953 er
ljóst að áhrif 10. gr. hans um vemd skoðana- og tjáningarfrelsis vom engin
fyrstu áratugina en það sama gilti um áhrif sáttmálans almennt á íslenskan rétt.
A fyrstu áratugunum frá því að Island varð aðili að sáttmálanum reyndi sjaldan
á prentfrelsisákvæði stjómarskrárinnar í dómsmálum og því síður kom 10. gr.
MSE nokkru sinni til álita. Út frá orðanna hljóðan og upphaflegu markmiði
prentfrelsisákvæðis stjórnarskrárinnar var vernd þess í fræðunum almennt talin
bundin við prentað mál en ekki aðra tjáningarhætti. Því var þó aldrei slegið
föstu í dómum Hæstaréttar og finna mátti rökstuðning í héraðsdómum um að
ákvæðið verndaði hið talaða orð, t.d. í héraðsdómi með H 1975 578 (lögbann
við sjónvarpsþætti). Skilyrði efnislegra takmarkana á prentfrelsinu voru ekki tí-
unduð í stjómarskrárákvæðinu og fágætt var að lögbundnar eftirfarandi tak-
markanir eins og refsiákvæði vegna meiðyrða væru skýrð í ljósi prentfrelsis-
ákvæðisins. Þess mátti þó finna dæmi í málum, einkum rökstuðning í héraðs-
dómum í meiðyrðamálum sem spruttu af stjómmálaumræðum og í lögbanns-
málum vegna fjölmiðlaumfjöllunar um einkamálefni.
Greina máfjóm ákveðna orsakavalda fyrir því að áhrif 10. gr. MSE á vernd
tjáningarfrelsis að íslenskum rétti komu í ljós á tíunda áratugnum og hafa síðan
orðið umtalsverð. Þessir áhrifavaldar em nátengdir og samtvinnaðir og leiddi í
raun einn af öðrum í ákveðnu orsakasamhengi. Fyrst ber að líta til dóms Hæsta-
réttar í H 1990 2 (sjálfstæði og hæfi héraðsdómara) þar sem tekin var stefnu-
markandi ákvörðun um áhrif 6. gr. MSE við skýringu íslenskra laga. Eftir það
hófu íslenskir dómstólar að vísa í ríkara mæli en áður til sáttmálans við skýr-
ingu laga, einkum til 6. gr. varðandi réttarfarslög en einnig 10. gr. til skýringar
varðandi beitingu lögbundinna takmarkana á tjáningarfrelsinu, t.d. H 1992 401
(ummæli um staðarhaldara í Viðey).
Annar mikilvægur orsakavaldur til aukinna áhrifa 10. gr. MSE á vemd tján-
69 Þess má geta að í tillögu sem liggur fyrir norska Stórþinginu um nýtt tjáningarfrelsisákvæði í
100. gr. norsku stjómarskrárinnar er kveðið á um upplýsingarétt almennings, en 5. mgr. ákvæðisins
er svohljóðandi: „Enhver har Ret til Indsyn i Statens og Kommunernes Acter og til at fplge
Forhandlingerne i Retsmpder og folkevalgte Organer. Loven kan kun sætte slige klarlig definerede
Grændser for denne Ret, hvor Særlig tungtveiende Hensyn gjpre dette npdvendigt". Fjallað er um
sjónarmið að baki þessu ákvæði í ítarlegri skýrslu um tillögu að nýju tjáningarfrelsisákvæði í NOU
1999:27: Ytringsfrihed bpr ftnde sted, einkum bls. 247-249.
415