Fréttablaðið - 09.01.2010, Blaðsíða 20

9. janúar 2010 LAUGARDAGUR
Foreldrahlutverk samfélagsins
UMRÆÐAN
Sigrún Júlíusdóttir
skrifar um gildi og
niðurskurð
Á okkur dynja nú fal-
legu kjörorðin sem
aldrei fyrr. Stundum er
þetta einsog viðlag eða
viðkvæði milli versa,
eins konar trúarorð eða heilagt
„faðirvor“ um óumdeildan boð-
skap sem minna þarf á: Ræktum
trúnaðartraust og heiðarleika!
Stöndum vörð um viðkvæm-
ustu gildin! Treystum grunn-
stoðir velferðarsamfélagsins!
Vægjum menntakerfi og heilsu-
gæslu! Hlúum að fjölskyldunni,
hornsteini einstaklings og sam-
félags! Verndum ungviðið! Börn-
in eru auður framtíðar! Vísindin
efla alla dáð ! – látum rannsóknir
liggja til grundvallar aðgerðaá-
ætlunum ríkisstjórnarinnar í
málefnum, barna, ungmenna
og foreldrahópa. Nýtum okkur
reynslu nágrannaþjóða og grein-
argerðir þeirra um velheppnaðar
kreppuaðgerðir.
Þannig hljómar almannaróm-
ur og flaumurinn í fjölmiðlum og
þannig er viðlagið í hátíðarræð-
um, (einkum um áramót og á 17.
júní) – og á sjálfu stjórnarheim-
ilinu. Foreldrarnir á því heimili
vilja og vita vel, en þeim reyn-
ist auðveldara um að tala en í að
komast við að framfylgja góðum
ásetningi og vera honum trúir.
Allir foreldrar vilja vel, en þeim
tekst misjafnlega vel að fram-
fylgja því sem þeir boða, ýmist
vegna vangetu og þekkingar-
skorts eða hagsmunastreitu. For-
dæmishegðun foreldra og fyrir-
myndir vega hins vegar þyngra
en orðin ein, einkum hvað varð-
ar mörk, heilindi, áherslur og sið-
ferði. Þetta á jafnt við um ein-
staklinga sem ríkisvald.
Meginþemað
Þótt viðlagið við yfirlýst mark-
mið og stefnu sé háleitt og fal-
legt snýst nú meginþema ver-
sanna um að skera niður og spara
þjónustu og fjárframlög á svið-
um sem snerta þroska ungviðis-
ins og velferð almennings. Ójöfn
staða sveitarfélaga hvað varðar
frumþjónustu og niðurskurð rík-
isrekinnar heilbrigðisþjónustu
bitnar á börnum og öldruðum
sem eiga allt sitt undir þreki og
styrk millikynslóðarinnar. Rann-
sóknir og tölfræði sýna að í þeim
hópi kemur álagið harðast niður
þar sem bjargráðin eru minnst
og þar verða félagslegu afleið-
ingarnar verstar. Þær birtast
m.a. í upplausn fjölskyldu, fumi
og vanmætti við að rækta börn,
kenna þeim siðræna hegðun og
setja þeim mörk. Með því að
stytta kennslutíma, skerða blóm-
legt mennta- og uppeldisstarf
og vega þannig að mannræktar-
starfi fagfólks í skólum er geng-
ið á mikilvægan stofn. Þegar það
framlag brestur, kemur það vís-
ast niður á þeim hluta umræddr-
ar millikynslóðar sem verst er
í stakk búinn til að bæta börn-
um sínum það upp. Þetta eykur
félagslegt misrétti og stéttar-
lega mismunun með áhrifum
sem berast áfram til næstu kyn-
slóðar. Ekki aðeins eru laufg-
aðar greinar þannig sagaðar af
heldur skaddast líka viðkvæmir
sprotar þegar skurðarhnífurinn
ógnar tímamótalöggjöf um for-
eldraorlof sem er landi og þjóð
til sóma og talin til eftirbreytni
á alþjóðavettvangi. Hér var sleg-
inn vörður um parsambandið,
foreldraverkefnið og hagsmuni
hins ómálga barns, „auð fram-
tíðar“. Rannsóknir sýndu að það
örlaði þegar á árangri í traust-
ari frumtengslum beggja for-
eldra við barn sitt, gagnkvæmri
ábyrgð og auknu jafnræði í og
utan fjölskyldu. Öðrum sprota er
ógnað þegar heildarhagsmunir
ungmenna á vinnumarkaði víkja
fyrir skammtíma efnahagsá-
vinningi. Í stað heildarstefnu í
samfelldu lausnarferli er beitt,
oft niðurlægjandi, plást-
ursaðgerðum eða sýndar-
björgunum í einstaklings-
málum.
Eitt háskalegasta dæmið
um að höggva á grein-
ina sem setið er á, er að
skerða launakjör, þrengja
starfsaðstæður og auka
álag á fagstéttir. Með því
er þjarmað að þeim sem
eiga að leiðbeina, hjúkra
og stappa stáli í aðra.
Á tímum bankahruns og sið-
rofs virðast vitrustu menn
ekki sjást fyrir í örvæntingar-
hugmyndum og fálmkenndum
aðgerðum. Sumar af bagaleg-
ustu tillögunum sem hér var
vísað til hafa þó ekki aðeins
geigað heldur verið markvisst
dregnar til baka, þökk sé skörpu
aðhaldi hagsmunasamtaka, fag-
félaga, meðferðaraðila og ann-
arra sérfræðinga í „mannauðs-
geiranum“, og þökk sé viti og
viðbrögðum einstakra stjórn-
málamanna.
Þrástefin
Hraust þjóð getur tekist á við
tímabundið efnahagstjón líkt og
bruna- eða aflatjón, en það er
vafasamt að mannlegt velferð-
arhrun, þ.e. þroska-, heilsu- og
félagstjón barna og fullorðinna,
sé til þess fallið að búa þjóðina
í stakk til að ráða við þær lang-
tímameinsemdir sem af slíku
hljótast, og ógna mannauði. En
hvernig varðveitist og eflist
mannauður? Það er tugþúsunda
starfslið faglærðs og ófaglærðs
starfsfólks heilbrigðis-, félags-
og menntakerfis sem ber hann
uppi, ber í bresti öryggisnets-
ins og leggur í það heilan hug,
hönd og hjarta að almenningur,
notendur þjónustunnar, komist
óskaddaður gegnum öldurót, sjó-
slys og hafvillur velferðarskút-
unnar. Þrástefin, rauður þráður, í
orðræðu þeirra eru varnaðarorð
og vísun í rannsóknaniðurstöður
og þekkingarreynslu fagfólks og
fræðimanna á sviðinu.
Með snöggsoðinni orðræðu-
greiningu á rituðu framlagi
þessa hóps, samþykktum, yfir-
lýsingum og áskorunum þeirra
má sjá endurtekin stef. Þau tengj-
ast öll ábyrgðarkennd gagnvart
hag barna og vitund um gildi
mannauðs og mannræktar. Þau
varða það hverjir hafa raun-
verulega eitthvað um málin að
segja, hvernig sé farsælast að
haga (úrræða)seglum og eftir
hvaða áherslum skuli siglt í átt að
öruggustu höfninni. Skemmst er
að minnast þess sem fram kemur
í opinberri skýrslu Vistheimila-
nefndar um stofnanavistun barna,
að stjórnvöld skelltu skollaeyr-
um við álitsgjöf og varnaðar-
orðum sérfræðinga þeirra tíma
varðandi eftirlitsbrest, aðbúnað
og aðstæður barna og ungmenna
sem vistuð voru m.a. á Breiðavík
um og eftir seinni hluta síðustu
aldar. Stjórnvöld viðurkenna og
alþjóð veit þetta nú. Í dag ligg-
ur fyrir þekking byggð á traust-
um rannsóknum á þörfum barna
og því sem er þeim fyrir bestu,
bæði almennt og í fjölskyldum
sem þarfnast stuðnings og inn-
gripa. Fagleg stefnumótun og
aðstoð sérfræðinga í velferðar-
þjónustu getur skipt sköpum um
afdrif þeirra og félagshæfni sem
þjóðfélagsþegna.
Hvað er nóg?
Í orðræðu framangreinds hóps
eru viðbrögð „foreldranna“ sett
í sitt pólitíska samhengi og bent
er á að vilja er að þora. Höfðað
er til þess að veita óhikað það
fjármagn sem við búum yfir til
að efla leikskóla og grunnskóla,
vernda foreldrahlutverkin og
frumtengsl foreldra og barna,
standa vörð um jafnstöðu kynj-
anna og efla úrræði gegn brott-
falli í skólum og öðrum vísbend-
ingum um sálfélagslegan vanda
barna og unglinga, ásamt því að
styrkja ungt fólk á vinnumark-
aði. Þótt aðrar áherslur vegi nú
hlutfallslega þyngra á fjárlög-
um og njóti verndar gegn skurð-
arhnífnum, þá eru það gildin hér
að baki sem meiru ráða um fram-
tíð þjóðarinnar en ýmislegt af
því sem hærra fer í umræðunni
um þessar mundir – „því hvað er
auður og afl og hús ef engin jurt
vex í þinni krús?“
Stundum er deilt um hvort
skuli skera beint eða bogið,
altækt, sértækt, eða „flatt“. En
í öllum tilvikum er þjarmað að
þeim gildum sem treysta grunn-
stoðirnar, og ekki skal gert lítið
úr því að það útheimtir beinhart
fé og kostar sitt bæði í fyrirhöfn
og fyrirhyggju að halda þeim við.
Ekki má því stöðva gangverkið
og ekki dugar að slátra mjólkur-
kúnni heldur þurfa hjólin að snú-
ast til að verðmæti skapist. En,
gleymum ekki að arðsköpun er
afstæð þörf. Hvað er nóg? Þarf
lítil þjóð tugþúsundir jeppa, legíó
af verslunarhöllum og háreist-
um, helköldum bankamusterum,
virkjanir í öllum krummaskuð-
um og jarðgöng um jaðarbyggð-
ir? Auk þarfagreiningar og end-
urskoðunar í þessum efnum
er nú ekki síður þörf á að auka
herðaspennu breiðu bakanna og
slaka á sultarólum lágtekjufólks
og lítilmagna. Auðmagnskattur
og hækkun jaðarskatts myndu
auðvitað eitthvað skerða hag
þeirra sem þegar er vel borgið.
En þegar slíkri leið er hafnað má
spyrja hvort kannski sé verið að
blóta á laun gegn viðlaginu góða
og svíkja gildi mannauðs í þágu
fjármagnshyggju og framleiðni
til handa þeim sem síst þurfa
meira? Hér þarf að líta til átta-
vitans í höndum mannauðsgeir-
ans og annars félagshyggjufólks
þar sem byggt er á sannreynd-
um rannsóknarniðurstöðum og
fagþekkingu um „velferð sem
virkar“.
Lokaorð
Olof Palme, einn ötulasti félags-
hyggjusinni okkar tíma í pólit-
ískri forystu á Norðurlöndum,
sagði pólitík er að vilja. Í pól-
itík sem kennir sig við jöfnuð
felst þannig vilji, geta og þor til
að raða aðgerðum eftir slíkum
áherslum. Þar eru mikilvægustu
gildin látin sitja í fyrirrúmi fyrir
grynnri aðgerðum, yfirklóri og
skammtímainngripum – hvað
þá fyrir ívilnunum í þágu þeirra
sem þegar hafa komið ár sinni
tryggilega fyrir borð – ýmist
með lögmætum eða ólögmætum
hætti.
Núverandi ríkisstjórn sýndi
dug og kjark í því að samþykkja
Icesave-frumvarpið, um ríkis-
ábyrgð á aðhaldsskorti og sam-
eiginlegu klúðri, til þess að
bjarga heiðri og trausti íslensks
samfélags og þeim verðmætum
viðskipta og orðstírs sem það
fæðir af sér. Slíkt er í anda siða-
boða sem kynslóðirnar hafa fylgt
og miðlað með lestri ævintýra og
dæmisagna fyrir börn um það
„hvernig fer fyrir þeim“ sem
ekki axla ábyrgð, sýna heilindi
og segja satt, hvernig sá vægir
sem vitið hefur meira, hvern-
ig sjálfsvirðing og sómakennd
stuðla að því að fara með sigur
af hólmi – að leikslokum. Nú er
vinnufriður á stjórnarheimil-
inu, hægt að horfa beint fram
og bretta upp ermar með heið-
virðu og þrótt að vopni. Það er
núna, í siglingunni framundan,
sem reynir á það hvort skal vega
þyngra markaðshyggja og mann-
auðstjón eða foreldraábyrgð og
framtíðarheill barna.
Höfundur er prófessor í félagsráð-
gjöf og stjórnarformaður Rann-
sóknastofnunar í barna- og fjöl-
skylduvernd við Háskóla Íslands.
SIGRÚN
JÚLÍUSDÓTTIR
Hvað er nóg? Þarf lítil þjóð
tugþúsundir jeppa, legíó af
verslunarhöllum og háreistum,
helköldum bankamusterum,
virkjanir í öllum krumma skuð-
um og jarðgöng um jaðar-
byggðir?
MILLJÓNIR BEINT Í VASANN
Tryggðu þér miða á www.hhi.is, í síma 8OO 6611
eða hjá næsta umboðsmanni.
Formaður Sjálfstæðisflokksins
boðar til opins fundar um Icesave
Formaður Sjálfstæðisflokksins Bjarni Benediktsson
ræðir nýja stöðu í Icesave.
Laugardaginn 9. janúar
Kl. 10.30 í Valhöll
Háaleitisbraut 1, 105 Reykjavík
Fundastjóri: Svanhildur Hólm Valsdóttir
framkvæmdastjóri þingflokks sjálfstæðismanna
Allir velkomnir!