Fréttablaðið - 16.10.2010, Blaðsíða 18

18 16. október 2010 LAUGARDAGUR
Frá árinu 1987 hefur 17. október verið helgaður baráttu gegn
fátækt á veraldarvísu. Dagurinn
er þörf áminning og til þess fall-
inn að auka vitund fólks um orsak-
ir og afleiðingar fátæktar. Fátækt
er veruleiki fólks um allan heim,
ekki aðeins meðal fátækra þjóða í
fjarlægum löndum, heldur einnig
í hinum velmegandi samfélögum
vestrænna ríkja. Ísland er engin
undantekning.
Birtingarmyndir fátæktar eru
margvíslegar og afleiðingarnar
víðtækar. Augljósust er sú örbirgð
sem blasir við, sérstaklega í mörg-
um ríkjum Afríku, þar sem fjöldi
barna og fullorðinna þjáist af mat-
arskorti og vannæringu, á sér ekki
húsaskjól, hefur ekki aðgang að
heilbrigðisþjónustu og nýtur ekki
þeirra lágmarksgæða sem á Vest-
urlöndum eru talin til mannrétt-
inda. Önnur andlit fátæktar felast
í margvíslegri efnahagslegri mis-
munun sem meinar fólki aðgang
að mikilvægri þjónustu, menntun,
menningu og tómstundalífi og úti-
lokar það á ýmsan hátt frá þátttöku
í samfélaginu.
Evrópusambandið helgaði árið
2010 baráttu gegn fátækt og félags-
legri einangrun og taka öll ríki sam-
bandsins þátt, auk Íslands og Nor-
egs. Fátækt er vandamál um alla
Evrópu en talið er að um 80 millj-
ónir Evrópubúa, eða 17 prósent,
lifi undir lágtekjumörkum. Tíundi
hver býr á heimili þar sem enginn
hefur atvinnu, um 8 prósent hafa
atvinnu en ná ekki endum saman
og búa við fátæktarmörk. Talið er
að 19 prósent barna í Evrópu búi
við fátækt.
Ýmsum aðferðum er beitt til að
skilgreina fátækt. Algengt er að
miða við afstæð fátæktarmörk.
Evrópusambandið beitir þessari
skilgreiningu og miðast lágtekju-
mörk við tekjur sem eru lægri en
60 prósent af miðgildi ráðstöfunar-
tekna viðmiðunarhópsins. Einnig er
tekið tillit til fjölskyldustærðar.
Samkvæmt upplýsingum Hag-
stofunnar voru árið 2009 um 10
prósent Íslendinga undir lágtekju-
mörkum. Í evrópskum samanburði
er staða Norðurlandaþjóðanna áber-
andi betri en flestra annarra þjóða,
sem rakið er til öflugrar atvinnu-
stefnu, stuðnings velferðarkerfis-
ins við vinnandi foreldra og tekjutil-
færslna almannatryggingakerfisins
og skattkerfisins.
Hvað sem öllum samanburði
líður getum við ekki sem þjóð
sætt okkur við að 10 prósent
landsmanna búi við afkomu undir
lágtekjumörkum. Efnahagsástand-
ið í heiminum er slæmt og margar
þjóðir eiga í miklum þrengingum.
Hér á landi varð efnahagshrun sem
mun auka fátækt ef ekkert er að
gert, með alvarlegum afleiðingum
fyrir einstaklinga og samfélagið í
heild. Þekktir fylgifiskar fátækt-
ar eru félagsleg einangrun, þung-
lyndi, atvinnuleysi, missir heimilis,
hnignun menntunar, aukin vímu-
efnanotkun og fjölgun glæpa.
Fátækt er ekki náttúrulögmál sem
enginn fær breytt. Vissulega getur
fátækt átt sér ákveðnar náttúru-
legar og landfræðilegar skýringar
sem tengjast veðurfari, auðlindum,
gróðurfari og náttúruhamförum.
Meginorsakirnar eru þó jafnan
misskipting auðs, misskipting valds
og misnotkun valds milli þjóða og
landsvæða og innbyrðis í samfé-
lögum þar sem gjá er milli ríkra og
fátækra og margvíslegur ójöfnuður
og mismunun fær að líðast.
Ísland er í flestum skilningi
auðugt land. Við megum því ekki
láta fátækt viðgangast í samfé-
laginu og verðum að berjast gegn
henni með oddi og egg. Við höfum
öll tæki til þess en þurfum að
beita þeim rétt þannig að landið
standi undir nafni sem velferðar-
ríki. Baráttan gegn fátækt er ekki
verkefni stjórnvalda einna. Við
eigum að skilgreina fátækt sem
mannréttindabrot. Við eigum að
viðurkenna vandann og fást við
hann á breiðum vettvangi þar sem
ríki og sveitarfélög, atvinnurek-
endur og stéttarfélög, hagsmuna-
samtök, félagasamtök og almenn-
ingur taka höndum saman með
það að markmiði að útrýma fátækt
úr samfélaginu.
Alþjóðlegur baráttudagur gegn
fátækt er 17. október. Við skul-
um öll minnast þess og nota dag-
inn til að hugleiða hvað við getum
lagt af mörkum í baráttunni. Til
áminningar um þetta verður öllum
kirkjuklukkum landsins hringt
lengur en venja er til. Við skulum
hlýða á hljóm þeirra sem fyrirheit
um árangursríka baráttu.
Alþjóðlegur baráttudagur gegn fátækt
Velferðarmál
Guðbjartur
Hannesson
heilbrigðis-, félags- og
tryggingamálaráðherra
Fyrir nokkrum árum fullyrti þáverandi forsætisráðherra að
hér væri engin fátækt og spurði
um leið: „Hver mundi ekki vilja
fá ókeypis mat ef það stæði til
boða?“ Svona segir enginn eftir
hrun. Nú er augljóst að margir
eru efnalitlir og á leið í fátækt.
Fólk sem þekkir hjálparstarf
bæði fyrir og eftir hrun veit að
það var til fátækt áður en bank-
arnir hrundu. Það var gjá á milli
ríkra og fátækra sem óx ört í
góðærinu. Sú gjá hefur ekki lok-
ast. Það er tvenns konar fátækt í
samfélaginu í dag, ný fátækt og
gömul viðvarandi fátækt. Það
sorglega er að jafnvel í góðærinu
var ekki reynt að útrýma viðvar-
andi fátækt.
Fátækt er alltaf afstæð en er
yfirleitt miðuð við þær aðstæður
sem ríkja í nærumhverfi fólks.
Það þarf að vera til lágmarks
framfærsluviðmið en það er ekki
til hér á landi. Á Evrópuári gegn
fátækt og félagslegri útskúfun eru
það væntingar Þjóðkirkjunnar að
sett verði slíkt viðmið. Þar er átt
við viðmið sem gefur fólki tæki-
færi til sómasamlegs lífs, ekki
viðmið sem miðar að því að halda
rétt lífi í fólki.
Peningar skapa vald en fátækt
skapar valdaleysi. Í áratugi hafa
mótmæli, undirskriftalistar og
fundir verið baráttutæki sam-
taka sem berjast gegn viðvarandi
fátækt. En nú hefur nýfátækt fólk
slegist í hópinn. Það varð hrun,
það er kreppa, það eru versn-
andi lífskjör og þau sem lenda
verst í þessum vanda sjá fram
á viðvarandi fátækt. Fátækt er
valdaleysi, útskúfun og niðurbrot.
Atvinnuleysi er ein birting
valdaleysis. Að missa atvinnu er
ekki bara fjárhagslegt áfall held-
ur einnig andlegt áfall. Kirkjan
hefur veitt neyðaraðstoð og sál-
gæslu til að mæta fólki í þessum
erfiðu aðstæðum. Neyðarhjálp er
þó aldrei lausn til frambúðar.
Allt hefur sinn tíma. Það hefur
reiði, vonleysi og depurð einn-
ig. En þar megum við ekki fest-
ast heldur vinna að uppbyggingu
og krefjast þess að sá andi sund-
urlyndis sem hér ríkir hjá ráða-
mönnum verði rofinn.
Engin ein leið er best og ekkert
verður gert í einu stóru skrefi.
Markmiðið verður að vera að hægt
sé að búa áfram í þessu landi og
hafa allt sem heitir daglegt brauð,
fæði, húsnæði og framfærslu-
möguleika. Við biðjum: Gef oss í
dag vort daglegt brauð!
Fátækt er valdaleysi
Velferðarmál
Ragnheiður
Sverrisdóttir
djákni og verkefnisstjóri
á Biskupsstofu
Heitar umræður eru í samfélag-inu um almenna niðurfærslu
skulda heimilanna. Þeir sem því
eru hlynntir segja að forsendu-
brestur við fall fjármálakerfis-
ins hafi valdið því að endurskoða
þurfi til lækkunar stökkbreytt-
an höfuðstól lána. Hver hagfræð-
ingurinn á fætur öðrum varar við
slíkri aðgerð.
Meginröksemd þeirra aðila er
að ekki sé forsvaranlegt að gera
þetta með almennum hætti þar
sem fjöldi skuldugra heimila sem
ekki hefur þörf á slíkri lækkun fái
þá happdrættisvinning. Þá sé verið
að umbuna þeim sem síst skyldi og
sem hagað hafa fjármálum sínum
með ógætilegum hætti.
Ég hef skrifað dálítið um þessi
mál á umliðnum tveimur árum og
kynnt mér þau þokkalega. Á ein-
hverjum tímapunkti lagði ég til að
fara ætti í almenna niðurfærslu að
einhverju marki og láta síðan fjár-
málastofnanir taka á þeim vanda-
málum sem krefjast sértækra
aðgerða. Sú skoðun mín hefur ekki
breyst.
Í flestum þeim löndum sem
við berum okkur saman við er
stærsti hluti lána óverðtryggð-
ur. Við óvænt verðbólguskot ger-
ist það að raunvextir á útistand-
andi lánum lækka. Raunvaxtatala
útlánsins verður ekki ljós fyrr en
í lok lánstímans og fjármagnseig-
endur og skuldarar standa báðir
frammi fyrir ákveðinni áhættu –
þeirri óvissu sem komandi verð-
lag hefur á raunvexti lánsins og
sem fyrst verða ljósir í lok láns-
tímans. Það er þetta sanngirnis-
sjónarmið sem verið er að kalla
eftir að fjármagnseigendur taki
tillit til vegna mikillar hækkunar
á vísitölu neysluverðs á umliðn-
um 2-3 árum. Er það svo ósann-
gjörn krafa? Fjármagnseigendur í
öðrum löndum hefðu þurft að bera
þessar byrðar með skuldurum – en
vegna okkar sérstöku verðtrygg-
ingar lenda allar búsifjarnar á
lántakendum. Er það ekki ósann-
gjarnt?
Þá er alveg ljóst í mínum huga
að þessar afskriftir munu koma
fram – það er bara spurning með
hvaða hætti það verður og á hve
löngum tíma. Núna gefst okkur
tækifæri til að kortleggja vanda-
málið og í framhaldinu (vonandi)
stýra þeirri þróun sem óhjá-
kvæmilega er í kortunum.
En hvað er óhjákvæmilegt?
Miklar líkur eru á að heimili
landsins muni ekki standa undir
heildarskuldum heimilanna eins
og þær birtast okkur í opinberum
tölum. Það þarf ekkert að kunna
mjög mikið í reikningi til að kom-
ast að þeirri niðurstöðu. Eins
og fram kemur í gögnum Seðla-
bankans eru tekjulægri heim-
ili að bera allt of stóra byrði af
heildarskuldum heimilanna og það
eru engin teikn á lofti um að ráð-
stöfunartekjur þeirra séu að vaxa
það hratt að þetta vandamál leys-
ist af sjálfu sér – eins skemmtilegt
og það myndi vera.
Athafnaleysi mun að mínu áliti
kosta samfélag okkar meira til
lengri tíma litið en ef við sammæl-
umst um að taka „völdin“ í okkar
hendur – gefa þessi spil upp á nýtt
að einhverju marki og setja sterk-
ari fjárhagslegan grunn undir
heimili landsins. Það mun skila
samfélaginu – og líka fjármagns-
eigendum, fyrirtækjaeigend-
um og lífeyrissjóðum – langtum
meiri ávinningi en að láta allt reka
á reiðanum og sitja með hendur í
skauti og þora ekki að taka á því
óhjákvæmilega.
Er betra heima setið en af stað farið?
Efnahagsmál
Kjartan Broddi
Bragason
hagfræðingur
Miklar líkur eru á að heimili landsins
muni ekki standa undir heildarskuld-
um heimilanna eins og þær birtast
okkur í opinberum tölum.
Ísland er í flestum skilningi auðugt
land. Við megum því ekki láta fátækt
viðgangast í samfélaginu og verðum að
berjast gegn henni með oddi og egg.
SKATTAMÁL
Breytingar á
skattkerfinu
Morgunverðarfundur 19. október
Fjallað verður um fyrstu til lögur
starfshóps fjármála ráð herra um
breytingar og um bætur á skattkerfinu
og hvernig þær birtast í frum varpi til
fjárlaga fyrir árið 2011.
Bornar verða saman tillögur
starfshópsins og tillögur Samtaka
atvinnu lífs ins og Viðskiptaráðs
Íslands í skatta málum sem
settar voru fram í ritinu
Skattkerfi atvinnu lífsins.
Fyrirlesari er Alexander G.
Eðvardsson,forstöðumaður
skattasviðs KPMG.
Hvar og hvenær
Borgartúni 27
8. hæð
19. október
8:30 - 10:00
Skráning
á kpmg.is
Þú færð Fréttablaðið á kostnaðarverði
á 90 stöðum um land allt.
Nánari upplýsingar á
visir.is/dreifing