Fréttablaðið - 13.11.2010, Blaðsíða 28

28 13. nóvember 2010 LAUGARDAGUR
E
ftir að hafa varið sex árum
í ritun ævisögu Gunnars
Thoroddsen forsætisráð-
herra, sem fyllir sex hundr-
uð síður, er ekki laust við
að Guðna Th. Jóhannes-
syni fallist hendur þegar hann er beð-
inn um að draga upp einfalda mynd af
manninum í örfáum setningum. Hann að
minnsta kosti dæsir og hugsar sig um.
„Gunnar var sympatískur maður,“
segir hann. „Listamaður, hann hafði
þennan listræna streng og hefði eflaust
getað náð fram á því sviði og var til
dæmis mjög músíkalskur. Hann vildi
vel en var ekki gallalaus, frekar en við
hin, og það var kannski það sem maður
einsetti sér að gera; að draga upp mynd
af Gunnari í heild sinni. Ekki búa til ein-
hverja glansmynd, heldur reyna að sýna
lesandanum hvernig hann var í sigrum
jafnt sem ósigrum. Ég kynntist Gunnari
aldrei, ég var barn að aldri þegar hann
var á sínum endaspretti í stjórnmál-
um og sínu lífi. Ég varð því að kynnast
honum alveg frá byrjun þegar ég byrjaði
á þessu verki.“
Dagbækurnar opnuðu nýja vídd
Þegar Guðni var fenginn til verksins af
fjölskyldu Gunnars 2004, var hann stað-
ráðinn í að skrifa „massíva“ bók, eins
og títt er í Bretlandi og Bandaríkjun-
um þegar ævisögur eru skrifaðar. Fyr-
irfram bjóst hann við að þurfa að byggja
bókina nær alfarið á þingtíðindum, dag-
blaðagreinum og viðtölum við þá sem
þekktu Gunnar.
„Þá hafði ég ekki hugmynd um að
þegar ég færi inn í geymsluna í íbúð
Völu heitinnar, ekkju Gunnars, myndu
bíða mín heilu hillurnar af kössum með
dagbókum, bréfum og minnisblöðum,
þar sem Gunnar hafði skráð sínar innstu
hugsanir, markmið, vonbrigði og breysk-
leika. Þetta gerði að verkum að maður
fékk miklu meiri innsýn í hugarheim
mannsins en ég hafði búist við og verk-
ið fékk nýja og dýpri vídd. Það er í sjálfu
sér auðvelt að raða saman myndum úr
pólitískum ferli einstaklings, þar sem
eitt leiðir af öðru, en þessi nýja persónu-
lega vídd gerði verkið miklu vandasam-
ara en um leið miklu skemmtilegra.“
Dagbókina notaði Gunnar sér til sálu-
hjálpar, til skipulags og síðast en ekki
síst til að safna í sarpinn fyrir sjálfsævi-
söguna sem hann ætlaði ávallt að rita en
entist ekki aldur til. „Svo kemur einhver
sagnfræðingur á eftir og fær aðgang að
hans innri manni,“ segir Guðni. „Ef
Gunnar hefði skrifað sína eigin ævisögu
eins og hann sá hana fyrir sér held ég að
hún hefði verið allt öðruvísi. Menn eru
ekki dómarar í eigin sök og hann hefði
ekki verið jafn gagnrýninn í sinni opin-
beru ævisögu og hann var í dagbókun-
um. Hann var miklu meiri stjórnmála-
maður en svo. Slík ævisaga hefði líkst
flestum ævisögum annarra stjórnmála-
manna, þar sem tilgangurinn er að reisa
bautastein um manninn. Gunnar hefur
eflaust séð slíkt verk fyrir sér.“
Eina pressan kom frá mér sjálfum
Guðni ákvað að draga ekkert undan við
ritun bókarinnar og fjallar meðal ann-
ars opinskátt um áfengisvanda Gunn-
ars og fyrirgreiðslupólitíkina sem hann
tók virkan þátt í. Hann segir að bless-
unarlega hafi hvorki fjölskylda Gunn-
ars né útgefandinn sett honum neinar
skorður.
„Það var frekar að ég hafði sjálfur
áhyggjur af því að ganga of nærri sögu-
persónunni og valda sárindum. En sú
pressa kom alfarið frá sjálfum mér, ekki
ættingjunum. Mér finnst þeirra afstaða
hafa verið aðdáunarverð því auðvitað
hefði verið hægur leikur að ráða ein-
hvern til svona verks með ákveðnum
skilyrðum um efnistök, yfirlestur og
kröfu um leiðréttingar, sem eflaust ger-
ist. En því var ekki að heilsa þarna. Ég
held líka að minningu Gunnars sé meiri
sómi sýndur með því að sýna hann í öllu
sínu veldi, í andbyr jafnt sem mótbyr.
Allt annað hættir að verða trúverðugt.“
Hann segir að þrátt fyrir eigin áhyggj-
ur af umgengni við sögupersónuna, hafi
engum bitastæðum atriðum úr lífi Gunn-
ars verið haldið utan bókarinnar.
„Nei, alls ekki. En það var heldur
Ég held að
það sé bráð-
nauðsynlegt
núna, þegar
þjóðin er í
þessu mikla
uppgjöri eft-
ir hrun, að
líta lengra til
baka en til
allra síðustu
ára.
Engin eftirsjá að þessu spillta kerfi
Í nýútkominni ævisögu Gunnars Thoroddsen dregur Guðni Th. Jóhannesson upp mynd af metnaðarfullum en breyskum
stjórnmálamanni sem vildi vel en tilheyrði spilltu stjórnmálakerfi. Bergsteinn Sigurðsson ræddi við Guðna um Gunnar, samtíma-
sögu Íslands og spillinguna, uppsögnina við Háskólann í Reykjavík og bókina sem hann skrifaði í óþökk Kára Stefánssonar.
ekki tilgangurinn að reyna að búa til
einhverja „sensasjón“. Lýsing á breysk-
leika manna á að mínu mati bara erindi
í ævisögu þeirra ef hennar er þörf til að
skilja karakterinn.“
Guðni bætir við að ævisöguritarar
eigi heldur ekki að taka að sér verk ef
þeir hafa andúð á söguhetjunni.
„Það þýðir ekki að skrifa ævisögu um
einhvern sem manni er beilínis illa við.
Maður verður að hafa samúð og í tilfelli
Gunnars var það auðvelt. Eftir því sem
ég kynntist manninum betur því betur
kunni ég við hann. En að sama skapi
hafði ég ávallt þann fyrirvara að vera
krítískur. Það er enginn fengur að því að
skrifa 600 síðna minningargrein. Honum
væri enginn sómi sýndur með því, les-
endur væru sviknir og sjálfur væri
maður alltaf óánægður með slíka bók.“
Ekki dauðasynd að kljúfa flokk
Þrátt fyrir hálfrar aldar langan feril í
stjórnmálum er Gunnars Thoroddsen
helst minnst sem mannsins sem klauf
Sjálfstæðisflokkinn. Það fyrirgáfu
margir seint, sumir aldrei.
„Ég man vel eftir fundi fyrir nokkr-
um árum þegar þáverandi þingmaður
Sjálfstæðisflokksins reis upp og sagði
með nokkrum þjósti: „það sem Gunnar
gerði er geymt en ekki gleymt.“ Þá var
liðinn aldarfjórðungur frá því að Gunnar
myndaði sína ríkisstjórn. En sem betur
fer færðist ró yfir sviðið og menn sjá að
þetta er „afstæður leikur“ svo ég vitni
í Matthías Johannessen. Þegar öldurn-
ar lægir sjá menn að það sem þeir voru
vissir um í hita leiksins var kannski ekki
hin eina rétta skoðun.
Ég held að það sé sérstaklega mikil-
vægt í ljósi hrunsins og þeirrar endur-
skoðunar sem þarf að eiga sér stað, að
fólk geri sér grein fyrir að það er engin
dauðasynd að kljúfa stjórnmálaflokk.
Sagan á bakvið stjórnarmyndun Gunn-
ars Thoroddsen er miklu flóknari en svo
að það sé hægt að lýsa henni með orðun-
um „Gunnar sveik,“ eða „Gunnar klauf,“
sem var gryfja sem til dæmis Morgun-
blaðið komst seint og illa upp úr. En það
má heldur ekki gleyma því að eftir að
Gunnar myndaði sína ríkisstjórn fór
mikil hrifningaralda yfir landið; það var
útbreidd ánægja með það, jafnvel innan
Sjálfstæðisflokksins þar sem margir
töldu hann hafa sýnt áræði og þor sem
forystuna skorti.“
Fyrirmynd að nýju samfélagi ekki að
finna í áratugunum eftir stríð
Í bókinni er veitt innsýn í spillingu og
fyrirgreiðslupólitíkinni sem var ríkjandi
á Íslandi áratugum saman lýst. Guðni
segir að vissulega hafi Gunnar verið
partur af því kerfi.
„Gunnar var áhrifamaður í íslensk-
um stjórnmálum í hálfa öld og saga
hans er öðrum þræði stjórnmálasaga
Íslands á því tímabili. Á þessum tíma
er við lýði kerfi þar sem flokksræðið er
geysisterkt. Efnahagurinn var bundinn í
viðjar alls kyns hafta og fyrirgreiðslu og
menn í áhrifastöðu í stjórnmálum voru
handhafar mikils valds. Þetta sýndi sig
í því að flokkarnir hygluðu sínum mönn-
um og það var beinlínis ætlast til þess.
Stjórnmálamenn fengu ábendingar um
að þessi ágæti flokksmaður væri að
leita að íbúð eða þennan vantaði vinnu
og greiddu götu þeirra. Það má auðvit-
að ekki mála þetta tímabil of svörtum
litum, velmegun jókst jú yfir heildina,
en til að verða sér úti um lán til að geta
byggt sér stærra húsnæði, svo dæmi sé
tekið, þurftu menn að tala við banka-
stjóra í réttum flokki. Svona virkaði
þetta bara. Gunnar var hvorki betri né
verri en aðrir stjórnmálmenn að þessu
leyti; hann var hluti af þessu kerfi og
stórt tannhjól í því lengi vel.
Ég held að það sé bráðnauðsynlegt
núna, þegar þjóðin er í þessu mikla upp-
gjöri eftir hrun, að líta lengra til baka en
til allra síðustu ára. Ef markmiðið er –
sem það hlýtur að vera – að búa til betra
samfélag en þetta ofboðslega neyslu- og
gróðasamfélag sem var hér síðustu árin
fyrir hrun, þá er ekki góða fyrirmynd að
finna í áratugunum eftir stríð og fram til
hruns. Mönnum hættir stundum til að sjá
þau ár í einhverjum ljóma en þetta var
samfélag þar sem flokkarnir og stjórn-
málamennirnir réðu alltof miklu og fyr-
irgreiðslupólitíkin var allsráðandi. Það
er engin eftirsjá að þessu spillta kerfi
og margt sem á eftir að koma í ljós ef
við berum gæfu til að gefa þessari sögu
betri gaum og kafa dýpra ofan í hana.“
Vil skrifa fyrir almenning
Guðni hefur á undanförnum árum skrif-
að nokkrar bækur um íslenska samtíma-
sögu, sem vakið hafa mikla athygli, til
dæmis um þorskastríð og landhelgis mál,
þróun forsetaembættisins og áhrif þess
á stjórnarmyndanir, hlerunarmál og í
fyrra gaf hann út yfirlitsrit um efna-
hagshrunið. Hann er einnig meira
áberandi en margir kollegar hans úr
fræðaheiminum í þjóðmálaumræðunni,
skrifar greinar í blöðin og er fjölmiðl-
um oft innan handar í álitamálum líð-
andi stundar.
Guðni segist fyrst og fremst njóta þess
að skrifa bækur fyrir almenning.
„Mér finnst gaman að skrifa bækur
sem – og ég veit ég á ekki að nota þennan
frasa – „venjulegt“ fólk vill lesa; bækur
sem leigubílstjórinn sem er að bíða eftir
næsta kúnna grípur í, sem fólk nennir að
taka með sér í sumarbústaðinn eða kaup-
ir á leiðinni út í flugvél. Ég vil ekki bara
skrifa fyrir aðra sagnfræðinga, þó ekki
væri nema vegna þess að þá væri maður
ekki að skrifa fyrir nema um 200 manns.
Einhver sagnfræðingur sagði: fræði-
greinar eru skrifaðar, bækur lesnar. En
að því sögðu, þá verður að vera ákveð-
in vídd í fræðafagi eins og sagnfræði.
Þú verður að hafa sagnfræðinga sem
leggja mestan metnað í að skrifa fyrir
hinn þrönga hóp fræðimanna og stunda
rannsóknir inn á við. En það þarf líka
sagnfræðinga sem stefna frekar að því
að kynna fræðin almenningi og það vill
bara þannig til að ég hef meira gaman af
því að skrifa fyrir almenning.
Hvað greinaskrif í blöðin áhærir og
að koma fram í fjölmiðlum og þess hátt-
ar, þá er það persónuleg skoðun mín að
hlutverk sagnfræðings, eða hvers þess
sem vinnur í hinu akademíska umhverfi,
sé meðal annars að gera sitt besta til að
hlýða kalli fjölmiðlafólks þegar það leit-
ar að upplýsingum. Mér finnst sjálfsagt
að verða við því. Hlutverk okkar sem
störfum í fræðasamfélaginu er ekki
bara að stunda okkar fræði, heldur líka
að miðla þeim. Stundum gætir þeirrar
tilhneigingar hjá fræðimönnum að telja
þetta fyrir neðan sína virðingu; sumir
mikla þetta fyrir sér og telja sig ekki
geta svarað tiltekinni spurningu nema
þeir geti íhugað hana í heilan eða hálf-
an dag. En menn verða auðvitað líka að
fá ráðrúm til að íhuga það sem er verið
að spyrja um. Gallinn á dægurmálaum-
ræðunni er hraðinn og ég get svo sem
GUÐNI TH. JÓHANNESSON Eftir því sem ég kynntist manninum betur því betur kunni ég við hann. En að sama skapi
hafði ég ávallt þann fyrirvara að vera krítískur. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
FRAMHALD Á SÍÐU 30