Fréttablaðið - 25.11.2010, Side 28

28 25. nóvember 2010 FIMMTUDAGUR
Þeir sem vinna að jafnréttis-málum vilja að við Íslending-
ar séum í fararbroddi á því sviði.
Fyrir skömmu var ennfremur
greint frá því að hvergi í heimin-
um væri meira kynjajafnrétti en á
Íslandi. Er það svo?
Einn mikilvægasti þáttur jafn-
réttismála eru forsjár- og umgengn-
ismál en þar er Ísland að jafnaði
15-20 árum á eftir nágrannalönd-
unum. Ég ætla að nefna nokkrar
staðreyndir í því samhengi.
Í fyrsta lagi er athyglisvert að
skoða þróun forsjár á Íslandi síð-
ustu áratugi. Þar kemur fram að
sameiginleg forsjá er orðin lang-
algengust en það segir þó lítið því
öll félagsleg réttindi miðast ein-
göngu við lögheimili barns þó það
dvelji til jafns hjá báðum foreldr-
um. Þannig skapast ójafnvægi milli
foreldra því velferðarkerfið styður
eingöngu við lögheimilið en tekur
ekkert mið af umgengni barnsins
við hitt foreldrið.
• Tölur frá Tryggingastofnun
benda líka til að lögheimili sé í um
95% tilfella hjá móður.
• Um 95% meðlagsgreiðenda eru
karlar skv. tölum frá Trygginga-
stofnun.
Þarna er augljós kynbundinn
munur sem rýrir og gengisfellir
hlutverk feðra.
Í Noregi er félagslegur stuðn-
ingur velferðarkerfisins jafnari
þar sem barnameðlög miðast við
tekjur og umgengni.
Hvers vegna ætti slíkt ekki að
vera hægt hér?
Sé litið nánar á tölur um forsjá
og sé hún þá ekki sameiginleg,
kemur eftirfarandi í ljós:
• Í áratugi hefur forsjá verið í
vel yfir 90% tilfella hjá móður eftir
lögskilnað eða sambúðarslit sé hún
ekki sameiginleg. Þannig var hlut-
fallið 92-94% hjá móður á árunum
2001-2008, svipað hlutfall og fyrir
30-40 árum (www.hagstofa.is).
Þannig endurspeglast yfir-
burðastaða mæðra og er óhætt er
að segja að á vettvangi forsjár-
og umgengnismála á Íslandi ríkir
mæðraveldi.
Í öðru lagi er enn ekki hægt
dæma í sameiginlega forsjá á
Íslandi jafnvel þó það
séu bestu hagsmunir
barns og foreldrar séu
jafnhæfir.
• Ísland er eina ríkið
á Norðurlöndunum þar
sem sameiginleg for-
sjá er ekki mögulegur
valkostur fyrir dómara
jafnvel þó hann telji það
bestu hagsmuni barns-
ins.
Þannig er hægt að
þvinga forsjá af hæfu
foreldri í kjölfar skilnað-
ar og með því rýrnar for-
eldrahlutverk þess. Það
er því jafnvel ákjósan-
legt fyrir annað foreldr-
ið að neita sameiginlegri
forsjá á hnefanum með
hefð og líkur að vopni. Hafi dóm-
ari þriðja valkostinn standa báðir
foreldrar jafnfætis og sáttalíkur
og samstarfsvilji eykst til muna.
Þetta er reynslan erlendis. Það
er nefnilega fjöldi af hæfum for-
eldrum sem eru forsjárlausir gegn
vilja sínum því sameiginleg forsjá
er ekki valkostur fyrir dómi.
Síðast en ekki síst vil ég nefna til-
hæfulausar tálmanir og foreldraf-
irringu sem fyrirfinnst hér á landi
og það er fjarstæða og í raun veru-
leikafirring að halda gagnstæðu
fram. Það er alvarlegt að árið 2010
komist foreldrar upp með að svipta
börn hinu foreldri sínu með til-
hæfulausum tálmunum. Þarna er
ég að tala um tilhæfulausar tálm-
anir sem brjóta gegn úrskurðum
yfirvalda um umgengni enda hafi
yfirvöld þá ekki talið umgengni
ógna velferð barnsins. Úrræði í
slíkum málum eru mun skilvirk-
ari erlendis og þarf sannarlega að
bæta úr þeim hér á landi. Það hljóta
allir að vera sammála um það að
foreldri sem að mati fagaðila beitir
ástæðulausum tálmunum, virðir að
vettugi úrskurði og sviptir þannig
barn öðru foreldri sínu telst varla
hæft foreldri. Þannig ætti t.d. að
vera hægt að svipta það forsjá en
slík úrræði eru til staðar erlendis –
Hvers vegna ættu þau ekki að vera
til staðar hér?
Fyrir tveimur áratug-
um stóð þjóðin agndofa
yfir málefnum Sophiu
Hansen. Barnsfaðir
hennar komst upp með
ástæðulausar tálmanir
árum saman. Sambæri-
leg mál eiga sér stað á
Íslandi árið 2010.
• Það er brýnt að hafa
í huga að tilhæfulaus-
ar tálmanir bitna fyrst
og fremst á börnunum
sjálfum og skaða þau
fyrir lífstíð. Það er mik-
ilvægt réttlætismál að
skilgreina tilhæfulaus-
ar tálmanir sem andlegt
ofbeldi.
Núverandi stjórnvöld
kenna sig við norræna velferð og
jafnrétti. Það er einmitt á Norð-
urlöndum sem þessum málum er
betur háttað – stjórnvöld ættu að
taka mið að því. Allir eru sammála
um að báðir foreldrar eru jafnmik-
ilvægir börnum sínum óháð búsetu
en núverandi kerfi lítur framhjá
því og rýrir foreldrahlutverk ann-
ars foreldrisins með sjálfvirkum
hætti.
Allir eru sammála um að það er
úreltur hugsunarháttur að annað
foreldrið eigi að víkja til hliðar og
vera eins konar áhorfandi að lífi
barna sinna en slíkt gerist þó á
Íslandi árið 2010.
Ef við viljum kenna okkur við
raunverulegt jafnrétti og vera
í fararbroddi í jafnréttismálum
þurfum við foreldrajafnrétti. Það
er grunnurinn að raunverulegu
jafnrétti. Þá fyrst getur Ísland
staðið undir nafni sem fyrirmynd
í jafnréttismálum.
Ísland – fyrirmynd í jafnrétti?
Jafnréttismál
Karvel Aðalsteinn
Jónsson
félagsfræðingur og
í stjórn Félags um
foreldrajafnrétti
Ísland er eina
ríkið á Norð-
urlöndunum
þar sem
sameiginleg
forsjá er ekki
mögulegur
valkostur fyr-
ir dómara
Nýútkomin sjáfsævisaga Tony Blair, A Journey, er eins og
vænta mátti mikill og merkileg-
ur fróðleikur frá ötulum forsæt-
isráðherra sem var við völd í heil-
an áratug. Af mörgu er að taka.
Í afar ítarlegri frásögn hans af
ákvörðuninni um þátttöku í stríð-
inu gegn Írak segir í
þeirri hreinskilni sem
auðkennir skrifin, að
hin meintu gereyð-
ingarvopn hafi aldrei
verið fyrir hendi og
aðgerðaáætlun eftir
að hernaðarátökum
lyki var í molum. Engu
að síður er því afdrátt-
arlaust haldið fram að
Saddam Hussein yrði
að víkja.
Stefnumarkanir
hans til endurlífgun-
ar flokksins í New Labour-and-
anum svokallaða voru vissulega
heilladrjúgar en formennskan
var ekki alltaf neitt sældarbrauð.
Spurningatími forsætisráðherra í
þinginu eru pólitískar stórskylm-
ingar og fjölmiðlar, gula press-
an og jafnvel stórblöðin og BBC,
oft vægðarlausir. George Brown
er árum saman að reyna að bola
Blair frá og reynist svo lítt hæfur
til forystuhlutverks eða „unsuit-
ed to the modern type of political
scrutiny in which characters are
minutely dissected“ eins þarna
segir. Kaflinn um dauða Díönu
prinsessu hrífur lesandann með
á vettvang þeirrar miklu þjóðar-
sorgar.
Afar athyglisvert var að kynn-
ast Evrópuumsvifum ríkisstjórn-
ar Blairs og hversu hann helgaði
sig hlutverki forsætisráðherrans
í þátttöku ákvarðana ESB. Náið
vinfengi og virðing verður milli
leiðtoganna þótt hart sé stundum
deilt. Hann segir í bókarlok að í
Evrópusamstarfinu blasi nú við
skeið ákvarðana og ekki það þras
um stofnanir og ferli sem ESB
hafi stöðugt haldið uppi fram að
samþykkt Lissabon-sáttmálans.
Nú sé tími stefnuákvarðana ef
Evrópa ætlar að skipa sér þann
sess sem henni ber í samstarfi
við Bandaríkin og Kína. Þar hafi
fimm atriði grundvallarþýðingu
og ekki megi bíða. Þau eru að
meginmáli:
Í fyrsta lagi þurfi að nýta efna-
hagskreppuna til hins ítrasta til að
endurskoða hið félagslega módel,
samhæfa stefnur í fjármálum og
peningamálum og koma á auknu
frjálsræði í innri markaðnum.
Í öðru lagi þurfi að móta sam-
eiginlega evrópska
varnarstefnu til að
taka á nýrri ógn upp-
reisna og hryðju-
verka.
Í þriðja lagi myndi
það vera Evrópu til
geypimikils efnahags-
legs ávinnings að móta
sameiginlega stefnu á
sviði orkumála.
Í fjórða lagi blas-
ir við ógn við gæslu
sameiginlegra evr-
ópskra landamæra
vegna ólöglegra fólksflutninga
og skipulegrar glæpastarfsemi.
Þetta kallar á hagnýta samvinnu
um löggjöf og starfsemi löggæslu
en jafnframt þurfi að bægja frá
útlendingahatri.
Í fimmta lagi er Evrópulönd-
um það brýn nauðsyn að stór-
auka gæði og samstarf háskóla
þeirra sem áður fyrr voru leið-
andi stofnanir í heiminum. Tala
þeirra í Evrópu sem eru meðal
hinna fimmtíu eða hundrað bestu
ber skammarlegt vitni um getu-
leysi til að nútímavæða.
En það er líka spaugilega hlið-
in. Á einum leiðtogafundi ESB
var Bush Bandaríkjaforseti gest-
ur en þegar hann kom var forset-
inn, Verhofstadt forsætisráðherra
Belgíu, að flytja ræðu um orkumál
og nauðsyn þess að hækka gjöld
á fljótandi eldsneyti í Bandaríkj-
unum. Bensíneyðsla þeirra væri
stór hluti vandans. Bush heyrir
þetta, líkar illa og spyr vin sinn
Tony: Who is this guy? Hann fær
að vita það og segir undrandi:
Eru nú Belgar farnir að stjórna
Evrópu?
Tony Blair og Evrópa
Evrópa
Einar Benediktsson
fyrrverandi sendiherra
Hann segir í
bókarlok að í
Evrópusam-
starfinu blasi
nú við skeið
ákvarðana
Fyrr í þessum mánuði birtist lágstemmd frétt í fjölmiðlum
þess efnis að lögreglustjóri hefði
beðið Björgvin Björgvinsson að
taka aftur við fyrra starfi sem
yfirmaður kynferðisafbrotadeild-
ar lögreglunnar, en hann sagði af
sér í ágúst sl. vegna ummæla í DV
sem erfitt var að túlka á annan hátt
en að hann telji kynferðisofbeldis-
glæpi ekki síður vera á ábyrgð þol-
enda en gerenda, sbr. eftirfarandi
ummæli: „Oftar en ekki eru þessi
mál tengd mikilli áfengisnotkun og
ekki á ábyrgð neins nema viðkom-
andi sem er útsettur fyrir því að
lenda í einhverjum vandræðum.“
Í þessu sambandi vil ég taka
fram að ég held ekki að Björgvin
Björgvinsson sé slæmur rann-
sóknarlögreglumaður, raunar má
vel vera að hann sé einn af okkar
allra hæfustu í þeim hópi. Eins
held ég ekki að ríkissaksóknari
noti óvandaðar aðferðir og fari
ekki að lögum í meðferð kynferð-
isofbeldismála. Ég trúi því meira
að segja að hann vilji vanda sig
eins vel hann getur. Staðreyndin
er þó sú að það blasir við stór óbrú-
uð gjá á milli meintra brota í kyn-
ferðisofbeldismálum og úrlausna í
dómskerfinu, en þar virðist hvorki
rannsóknarhæfni Björgvins né
vandaðar starfsaðferðir ríkissak-
sóknara geta bætt úr. Mikill minni-
hluti þeirra sem verða fyrir kyn-
ferðisofbeldi leggur fram kæru. Í
málum þar sem kæra er lögð fram
er hlutfall niðurfelldra nauðgunar-
mála gríðarlega hátt, en árið 2009
var hlutfall niðurfelldra mála 66%.
Sakfellt var í sjö málum, en um 240
manns leituðu á neyðarmóttöku
og til Stígamóta vegna nauðgana á
árinu 2009.
Það gleymist oft í þessari
umræðu að lög eru mannanna verk
og endurspegla þau gildi og valda-
tengsl sem eru ríkjandi hverju
sinni. Í meistararitgerð Önnu
Bentínu Hermansen kynjafræð-
ings, sem kynnt var í þættinum
Friðhelgi í Ríkisútvarpinu þriðju-
daginn 16. nóvember og fjallar um
langtímaáhrif kynferðisofbeld-
is á konur, dregur Anna Bentína
þá ályktun að lagaleg staða kynj-
anna sé ójöfn. Samkvæmt úttekt
Önnu Bentínu er upplifun fórnar-
lamba kynferðisofbeldis af dóms-
kerfinu sú að þau séu tortryggð
og kerfið sé í raun sniðið að ger-
endum. Ofan á kynferðisofbeldið
sjálft bætist iðulega sektarkennd
og skömm hjá þolendum ofbeldis-
ins sem er borin uppi af viðhorfum
innan samfélagsins og dómskerfis-
ins þar sem ábyrgðinni er velt yfir
á þolandann.
Mikilvægt skref til þess að vinna
gegn kynferðisofbeldi er einmitt
að ráðast gegn slíkum viðhorfum.
Þau viðhorf að brotaþolar beri á
einhvern hátt ábyrgð á ofbeldinu,
bjóði hættunni heim með áfengis-
neyslu, gáleysislegu framferði og
gjálífislegum klæðaburði o.s.frv.
er enn ríkjandi og endurspeglast
því miður í ummælum Björgvins.
Að sjálfsögðu er mikilvægt að vara
fólk, og þá sérstaklega ungt fólk, við
hættum sem geta fylgt neyslu áfeng-
is og annarra fíkniefna, en ummæli
Björgvins ganga lengra. Þau styrkja
einmitt þessar skaðlegu hugmyndir
um ábyrgð brotaþola. Þau fara yfir
það strik sem yfirmaður kynferðis-
afbrotadeildar má ekki fara yfir ef
hann á að viðhalda því trausti sem
nauðsynlegt er að ríki milli hans
og þeirra sem verða fyrir kynferð-
isofbeldi. Hér er í raun um „prins-
ip“ mál að ræða sem varðar grund-
vallarafstöðu lögregluyfirvalda til
þeirra sem þeim ber að vernda og
vinna fyrir. Mér fannst Björgvin
sýna samfélagslega ábyrgð með
því að segja af sér starfi yfirmanns
kynferðisafbrotadeildar í ágúst sl.
Endurráðning Björgvins nú sýnir
fram á vinnubrögð innan lögregl-
unnar sem ég tel að ekki sé hægt að
sætta sig við.
Athugasemd vegna endurráðn-
ingar hjá kynferðisbrotadeild
Kynferðisbrot
Ragnheiður
Hrafnkelsdóttir
kaupmaður og
myndlistarmaður
Er upplifun fórnarlamba kynferðis-
ofbeldis af dómskerfinu sú að þau séu
tortryggð og kerfið sé í raun sniðið að
gerendum