Fréttablaðið - 15.01.2011, Blaðsíða 34

34 15. janúar 2011 LAUGARDAGUR
Heimildir: Stjörnufræðivefurinn. Allar skýringar við myndirnar eru aðstandenda vefsins.
Alheimurinn er sem listaverk
Stjörnufræði er einstaklega myndræn vísindagrein. Ár hvert eru þúsundir ljósmynda teknar af undrum alheimsins, hvort sem
er af áhugafólki um stjörnufræði, fræðimönnum eða vélrænum sendiherrum okkar í geimnum. Aðstandendur Stjörnufræði-
vefsins hafa valið þær myndir sem þeim finnst framúrskarandi. Svavar Hávarðsson komst að því að þeir eru smekksmenn.
TUNGLIÐ BER FYRIR SÓL Á himinhvolf-
inu eru sólin og tunglið nánast jafn stór.
Í rauninni er sólin 400 sinnum stærri
en tunglið en líka 400 sinnum lengra í
burtu frá jörðinni. Fyrir kemur að tunglið
gengur fyrir sólina, hylur hana að hluta
eða í heild og veldur þá sólmyrkva.
Hinn 7. október varð óvenjulegur
deildar myrkvi á sólu, aðeins sjáan-
legur frá sjónarhóli Solar Dynamics
Observatory gervitunglsins. Á þessari
óvenjulegu mynd sést mjög heit og
orkurík útblá geislun frá sólinni á bak
við myrkvað tungl. Ef vel er að gáð sjást
gígar og fjöll á brún tunglskífunnar.
Solar Dynamics Observatory hefur
stundum verið nefnt Hubble-sjónauki
fyrir sólina enda útbúið öflugustu
myndavélum sem notaðar hafa verið til
rannsókna á sólinni.
MYND/NASA/GODDARD SPACE FLIGHT CENTER
LEYSIGEISLA SKOTIÐ Á MIÐJU VETRARBRAUTARINNAR Hér sést leysigeisla skotið upp
með risakíki (Very Large Telescope ESO) í Paranal-stjörnustöðinni í Síle. Í 90 kíló-
metra hæð örvar leysigeislinn natríumatóm efst í lofthjúpi jarðar. Þetta natríum er
talið leifar loftsteina sem brenna upp í lofthjúpnum. Við örvunina byrja natríumatóm
að glóa og mynda lítinn ljósblett. Sjónaukinn getur fylgst með hvernig ljósbletturinn
bjagast vegna ókyrrðar í lofthjúpi jarðar og leiðrétt lögun speglanna í samræmi við
bjögunina. Þessi tækni nefnist aðlögunarsjóntækni og er eitt mikilvægasta töfra-
bragð nútíma stjarnvísinda. MYND/ESO/Y.BELETSKY
SUÐURLJÓSIN SÉÐ UTAN ÚR GEIMNUM Geimfarar um borð í Alþjóðlegu geimstöðinni njóta vægast sagt góðs útsýnis yfir jörðina.
Sennilega er ógleymanlegt að upplifa norður- og suðurljós á þann hátt sem hér sést. Norður- og suðurljós verða til þegar hlaðnar
agnir frá sólinni streyma meðfram segulsviði jarðar inn að norður- og suðurpólnum. Þar rekast þær á sameindir lofthjúpsins og
gefa frá sér ljós. Litur ljóssins er háður efninu sem agnirnar rekast á í um 80-160 kílómetra hæð yfir jörðinni. Þannig má rekja
græna litinn til árekstra við súrefni. Þessi glæsilega mynd var tekin þegar segulstormur geisaði af völdum kórónuskvettu frá
sólinni hinn 24. maí á þessu ári. Þá var geimstöðin í 350 kílómetra hæð yfir sunnanverðu Indlandshafi, töluvert hærra en suður-
ljósin sjálf. MYND/NASA/EXPEDIDION 23
STJÖRNUMYNDUNARTINDAR Í KJALARÞOKUNNI Árið 2010 var haldið upp á 25
ára afmæli Hubble-geimsjónaukans. Af því tilefni var þessi fallega ljósmynd
birt. Á henni sjást þau sérkennilegu form sem gas- og rykský taka á sig í
stjörnumyndunarsvæðum Vetrarbrautarinnar. Þessi tiltekna geimþoka tilheyrir risa-
stóru stjörnuhreiðri sem kallast Kjalarþokan og er í 7.500 ljósára fjarlægð í stjörnu-
merkinu Kilinum. Í tindi hæsta stólpsins á myndinni, sem er þrjú ljósár á hæð, er
nýmynduð stjarna. Frá henni skaga tveir gasstrókar út hvor í sína áttina; greinilegt
merki um að í kringum stjörnuna er gas- og rykskífa sem stjarnan er smám saman
að draga til sín. Þetta eru svonefnd Herbig-Haro fyrirbæri. Innan í skýinu er fjöldi
annarra ungra og nýmyndaðra stjarna sem geisla frá sér orkuríku ljósi og móta skýið
með veðrunarmætti sínum. MYND/NASA/ESA/M. LIVIO OG HUBBLE 20TH ANNIVERSARY TEAM
MYND ÁRSINS AÐ MATI STJÖRNUFRÆÐIVEFSINS Hér sést yfirborð rauðu reikistjörnunnar Mars á ansi listrænan hátt. Myndin er
vísvitandi í fölskum litum til að draga fram smáatriði. Á henni sést risavaxið sandöldusvæði á norðlægri breiddargráðu, á stað
sem ef til vill var á bólakafi í vatni fyrir milljörðum ára. Á veturna verður svo kalt á þessum slóðum að koldíoxíðið í lofthjúpnum
frýs og þurríslag legst yfir sandöldurnar og bindur ryk í hlíðum þeirra. Með vorinu hækkar sólin á lofti og hitastigið um leið. Við
það þurrgufar þurrísinn svo rykið losnar úr krumlum hans og fossar niður hlíðarnar. Við það myndast dökku rákirnar í hlíðum
sandaldanna sem minna einna helst á trjágróður. MYND/NASA/JPL/ARIZONAHÁSKÓLI
TEÞÝS OG TÍTAN Cassini-geim-
farið hefur hringsólað umhverfis
Satúrnus frá árinu 2004 og
hefur frá þeim tíma tekið fjölda
stórkostlegra mynda. Hér sést ein
glæsileg af tunglunum Teþýs og
Títan. Ef vel er að gáð sést Ódyss-
eifur, stærsti gígurinn á Teþýs, á
bak við þykkan lofthjúp Títans.
Teþýs var í 2,2 milljóna kílómetra
fjarlægð frá Cassini þegar þessi
mynd var tekin en Títan næstum
tvöfalt nær, um milljón kílómetra
í burtu.
MYND/NASA/JPL/SPACE SCIENCE INSTITUTE