19. júní - 19.06.1968, Blaðsíða 8

mennings sjálfsögð. Hér á landi höfum við mörg
dæmi um þessi alþjóðlegu viðhorf tímanna og má
benda á starf þeirra manna sem áður voru nefnd-
ir og bæta við tímaritum þeirra Baldvins Einars-
sonar, Fjölnismanna og Jóns Sigurðssonar, auk fé-
lagsstofnana í þágu menntunar og menningar, allt
í anda upplýsingarstefnu.
Alþýðufrœ&slan
„ . . . veit eg ei hvað er að gera verk drott-
ins sviksamlega ef þetta er ekki . . .“ (úr
áminningarbréfi Hannesar biskups Finns-
sonar til prests sem hafði vanrækt barna-
fræðsluna).
Alþýðufræðsla í skólum var nær engin allt þetta
tímabil. Að meginstefnu var hún samkvæmt reglu-
gerð frá miðri 18. öld þar sem svo var kveðið á, að
foreldrum, húsbændum og prestum væri skylt að
sjá ttm barnafræðsluna þar sem engir skólar væru.
Prestar máttu ekki ferma ólæs börn; ekki mátti
vígja hjón ncma a. m. k. annað hjónaefnið væri
læst. Og enn gat biskup beitt prestana sektum.2)
Það var sumsé framkvæmd reglugerðarinnar sem
allt valt á. Kristindómsfræðslan var undirstaða
lestrarkunnáttunnar.
Nokkrar tilraunir voru gerðar til að stofna barna-
skóla í Vestmannaevjum en stóð stutt hverju sinni.
Jón Þorkelsson rektor í Skálholti sýndi áhuga sinn
á barnafræðslu með því að gefa eigur sínar i því
skyni, Thorchilli sjóðinn svokallaða. Fyrir það fé
var loks stofnaður barnaskóli á Hausastöðum í
Görðum 1791. Þau urðu flest 16 bömin sem þar
voru og skólinn var svo lagður niður 1812. Ýmsir
einstaklingar gerðu tillögur um barnaskóla en kom
fyrir ekki. Stjórnskipuð skólanefnd frá 1799 klofn-
aði um barnaskólamálið. Tveir nefndarmanna
vildu fá barnaskóla í hverri sýslu, hinir tveir að-
eins í Reykjavík og láta farkennara sjá um fræðsl-
una í sveitum landsins. Niðurstaðan af barnaskóla-
hjalinu varð engin í framkvæmdinni nema Hausa-
staðaskólinn. Barnaskóli í Reykjavík komst ekki
á laggirnar fyrr en 1831 og var einstaklingsfram-
tak. Þar fengu fræðslu 18 börn af um 70—80. Þessi
skóli lognaðist út af 1848 er Thorchillisjóðurinn
hætti að styrkja hann.
Ef fara ætti eftir opinberu framkvæmdaleysi í
2) Lovsamling for Island II, bls. 566 o. áfr., 600 o. áfr.
barnaskólamálinu, mætti álykta að lestrarkunnátta
og almenn alþýðufræðsla hefði verið á lágu stigi.
En svo mun ekki hafa verið. Erlendir ferðabóka-
höfundar róma almenna upplýsingu landsmanna,
ekki sízt bændafólks. Þetta á að nokkru rætur að
rekja til þess, að í heimalöndum þessara rithöf-
urida voru bændur og annar almúgi illa að sér og
lítils metnir. Hallgrímur Hallgrímsson bókavörður
gerði takmarkaða athugun á bókaeign manna fyr-
ir 1800 og af 1000 heimilum voru aðeins 7 án
bókar') Að vísu var hér aðeins að ræða um guðs-
orðabækur en sýnir að sjálfsögðu að á þessum
heimilum var lestrarkunnátta fyrir hendi. J>að
sem gerði gæfumun að alþýðumenntun var góð
síðast á 18. öld og fyrri hluta 19. aldar, var mennt-
unaráhugi biskupanna sem voru æðstu menn
fræðslumála. Hannes biskup Finnsson gekk afar
ríkt eftir því að prestarnir ræktu skyldur sínar
um eftirlit með barnafræðslunni og beitti óspart
valdi sínu í því máli, sektum sem öðru. Geir
biskup Vídalín var einnig eftii’gangssamur og
óþreytandi að leggja prestum lifsreglurnar í eftir-
liti með barnafræðslunni. Telja verður upplýsingar
Hannesar biskups um lestrarkunnáttu islendinga
óyggjandi, en hann segir í nokkrum sýslum lands-
ins fæni en fimmtung alls fólksins, sums staðar
aðeins sjöttung, ólæsan og þá sé aðeins um ung-
börn og fáein gamalmenni að ræða.3 4 * *)
„Lángt veri frá mér, ad ég vilie bera ósatt hól á
alþýdu vora, þad væri til ad skemma hana, og
mér vanvirda, en sanninda á hún ad njóta.“ B)
Biskupinn var eldheitur upplýsingarmaður og
átti ólítinn þátt í útbreiðslu rita Landsuppfræðing-
arfélagsins með því að hvetja alla presta landsins
til að kynna rit þess. Á vegum þess gaf hann út
Kvöldvökurnar og þar kynnti hann m. a. vísindi
samtimans sannarlega ekkert léttmeti. Hann segir
í formála: „varla mun þad land vera til, hvar al-
múgi er eins medtækilegur fyrir svo megnan lær-
dómsmat (þ. e. strembið lesefni), eda svo gjam á
nám og fródleik, sem hér á íslandi“ . . . og enn-
fremur, ef Kvöldvökurnar væru „fyrir bændalýd
í ödrum lönclum, væri meiri partur þeirra of
þúngur11.")
3) Isl. alþýðumentun, bls. 73.
4) Kvöld-vökurnar 1794, bls. XIV.
n) Sama rit, bls. XIV.
°) Sama rit, bls. XIII.
6
19. JÚNf