Faxi - 01.12.1990, Blaðsíða 85

Gaf konungur út ítarlegt erindisbréf
nefndarinnar hinn 22. maí 1770.
Þar var nefndarmönnum falið að
rannsaka helstu atvinnuvegi lands-
manna, héraðsstjórn, heilbrigðis-
mál og ýmislegt fleira — og koma
með tillögur um úrbætur. Auk þess
sem þegar er nefnt átti landsnefnd-
in meðal annars að fjalla um land-
varnir íslands, þar sem landsmenn
hefðu orðið fyrir áreitni og tjóni af
völdum sjóræningja, og nýlega
hefðu erlendir sæfarar valdið íbúum
mikilli geðshræringu. Enginn vafi er
á að hér var vikið að heimsókn
húkkortanna fjögurra til Keflavíkur.
Landsnefndin kom ýmsu góðu til
leiðar, en ekki ber á því að nefndar-
menn hafi gert sér mikla rellu út af
því að útlendingar skytu íbúum Suð-
urnesja skelk í bringu.
Levetzow stiftamtmadur
Nú víkur sögunni til ársins 1788.
Þá hafði Hans Christoffer Didrik
Victor von Levetzow setið um
þriggja ára skeið í embætti stiftamt-
manns. Hann var af þýskum aðals-
ættum og hafði komist til mikilla
metorða innan dönsku hirðarinnar.
Snemma virðist Levetzow hafa tek-
ið stefnu á stiftamtmannsembættið
á íslandi, og hefur talið það heppi-
legan áfanga á leið sinni upp met-
orðastigann.
Islendingum var að sögn heldur í
nöp við Levetzow; þótti hann helst
til stórlátur. Það er til dæmis sagt að
stiftamtmaður hafi krafist þess að
þegar þeir Hannes þiskup Finnsson
áttu báðir að undirrita plögg, stæði
nafn biskupsins lítið eitt neðar en
sitt eigið til marks um stöðu þeirra í
virðingarstiganum. Levetzow var
einnig talinn skapbráður og afar
harður húsbóndi. Hann var örugg-
lega röggsamur embættismaður og
datt margt í hug.
Þetta ár, 1788 bárust fréttir af því
til íslands að ófriðlega horfði með
Rússum og Svíum og talið var líklegt
að Danir hlytur að dragast inn í þær
deilur. Ýmsir óttuðust að slíkt
ástand gætu sjóræningjar fært sér í
nyt, og látið greipar sópa á íslandi.
Nú átti stiftamtmaöur því leik á
borði.
Vopn og verjur
Hinn 10. nóvember 1788 skrifaði
Levetzow íbúum Suðuramtsins bréf
þar sem hann vakti athygli á þessari
yfirvofandi hættu og benti á Tyrkja-
^ ránið máli sínu til stuðnings. Lands-
nienn þyrftu þó ekkert að óttast ef
þeir byggju sig undir slíka heimsókn
—■ raunar væri hverjum ærlegum
manni eðlislægt að verja líf sitt,
konu og barna, sem og veraldlegar
eigur, gegn ofbeldi og árásum.
Keflavíkurkaupmaður, Christen
A. Jacobæus, móttók herkvöð stift-
amtmanns, og kom til hreppstjór-
anna, sem létu lesa bréfið upp við
Utskála- og Hvalsneskirkjur annan
sunnudag í jólaföstu. Hvatti Levet-
zow íbúana til að taka sig saman ef
óvinveitta gesti bæri að garði. Stift-
amtmaðurinn bað væntanlega liðs-
menn að tína saman öll þau amboð,
er þjónað gætu sem vopn; einungis
fáir áttu byssur og þá var að notast
við járnstangir og heyljái og annað
sem mönnum kæmi í hug.
Fyrir öllum veldisskap
og ofsóknum
Eins og nærri má geta urðu um-
ræður um málið að lestri loknum.
Langflestum leist þetta þjóðráð en
engum duldist þó að hér var margs
að gæta. í bréfi kaupmanns til Levet-
zows frá 20. desember, sagði meðal
annars að bændur vildu fyrir alla
muni verja sjálfa sig en ekki kæmi til
mála að berjast í öðrum hreppum.
Með bréfi hans fylgdi álit hreppstjór-
anna og sagði þar meðal annars;
,,Vér Býjaskersþingsóknarmenn
viljum allra undirdánigast eftirlifa í
því oss mögulegt er, ekki einasta
halda okkur til árvekni og upppöss-
unar með einni sameinaðri magt og
mótstöðu mót óvinum sem hér
kynnu á Keflavíkur og Básenda að
innkoma, mót von, heldur og einnig
að búa okkur til vopn og verju, hver
einn bóndi í Rosmhvalaneshrepp, er
getum útvegað okkur og þyrftum
gegn óvinanna áhlaupi. . . (og)
sýndust þar til nokkuð gagnleg að
forsvara vort líf, vora konu, börn og
góss fyrir öllum veldisskap og of-
sóknum, sem er ein skylda inngefin
í hvers eins rétttrúaðs manns nátt-
úru, svo vel hér sem annars staðar."
Kostandi þar til
lífi og blóði
Hreppstjórarnir settu það þó sem
skilyrði sitt að þurfa ekki að fara út
fyrir hreppinn að stríða „heldur
liöldum okkur hér, kostandi þar til
lífi og blóði". Skýringin á þessum
varnagla var sú að væntanlegir
soldátar óttuðust að á meðan þeir
væru á brott að verja líf og limi ann-
arra manna kvenna og góss þeirra
gætu ræningjar herjað óáreittir á
Rosmhvalaneshrepp, rænt og drep-
ið án þess að nokkur væri til varnar.
Þetta settu íbúarnir sem ófrávíkj-
anlegt skilyrði þegar Suðurnesja-
menn munstruðu sig loks í varnar-
liðið á Býjaskerjum hinn 16. janúar
árið 1789. Þá skráðu 33 menn sig á
lista Levetzows og tilgreindu vopn
sín. Ekki reyndist vopnasafnið beys-
ið fremur en vænta mátti, og sjá má
annars staðar á síðunni — vopnin
voru einkum trédrumbar og heyljá-
ir. Segir það meira en mörg orð um
varnarleysi fólksins í landinu á við-
sjárverðum tímum.
Ekki kom til þess að heimavarnar-
lið Suðurnesja kostaði „lífi og blóði".
Árið 1809 skoluðu örlögin liins veg-
ar kynlegum slöttólfi á land, sem
hernam landið með einu penna-
striki, enda var Hans Christoffer
Didrik Victor von Levetzow þá
löngu farinn úr embætti stiftamt-
manns og generáls yfir landvarna-
liðum. Hét þessi furðufiskur Jörgen
Jörgensen — en Islendingar kölluðu
hann með sinni kurt Jörund hunda-
dagakóng. Liðsmenn Jörundar
komu meðal annars til Keflavíkur
og tilkynntu ákvörðun hans um að
gerast hæstkommanderandi á ís-
landi og sölsuðu undir sig verslunar-
húsin. Ekkert bólaði nú á heima-
varnarliðinu, enda var það höfuð-
laus her án Levetzows, og kannski
allir búnir að týna prikunum sínum.
Til allrar hamingju stóð valdatíð
Jörundar stutt og menn hans
meiddu fáa meðan á stóð.
(Helslu heimildir: Þjóöskjalasafn ís-
lands: Skj. sliflamlm. III. 1, Bréf 1720
-1798; III. 145, Bréf 1788; Rentu-
kammerkjöl 18.7 Skjöl landsnefnd-
arinnar fyrri 1770—1771, lilra AA-
ZZ; Lousamling for Island III, bls.
(172—674 og Saga íslendinga VII, bls.
68-75.)
á Blýjaskerjum hitin 16.
janúar 1789
Gísli Bjarnason Handöxi
Jón Eiríksson Barefli með járngöddum fjórum
Gísli Guðmundsson Spírulegg
Bjarni Pétursson Skógaröxi
Jón Bergþórsson Skógaröxi
Sigurður Alexíusson Orf með Ijá
Björn Jónsson Byssu með kúlu
Jón Einarsson Barefli
Arnbjörn Pétursson Barefli
Sveinn Guðmundsson Barefli með járngaddi
Jón Guðbrandsson Barefli
Andrés Þorsteinsson Trékepp
Jón Finnsson Spírulegg
Vilhjálmur Ásgautsson Broddstaf
Jón Sæmundsson Byssu og arngeir
Sveinn Jónsson Trékepp
Snorri Jónsson Orf með löngum Ijá
Árni Jónsson Handöxi
Jón Erlendsson Vænt barefli
Gottskálk Gissurarson Handöxi með löngu járnvöfðu skafti
Runólfur Sigurðsson Skógaröxi
Sigurður Sigurðsson Broddstaf
Guðmundur Eyjólfsson Pál
Gissur Magnússon Barefli
Pórður Gissurarson Öxi
Jón Ásgeirsson Heyljá
Einar Andrésson Barefli með járni
ísak Kráksson Nikulás Halldórsson Guðmundur Stefánsson Trékepp
Jón Arason Vilhjálmur Þorsteinsson Með lensur í löngum sköftum
FAXI 277