Saga - 1972, Side 187

ANDMÆLI VIÐ DOKTORSVÖRN
185
i avhandlinga at doktoranden har peika pá den makt og den hoge
grad av sjolvstende som dei islandske storhovdingane oppnádde i det
15. hundreáret. Dei uröu nær fullvalda furstar. hevdar han s. 22 i. f.,
og nemner elles ei rekkje dome báde pá sjolvhevding og sjolvrádig-
skap (særskilt s. 205 ff.). Frá norsk omráde har ein fá dome pá at
verdslege stormenn spela ei liknande rolle, til det synest den norske
hogadelen á vera knytt med altfor sterke lojalitetsband til ei sterk
kongemakt. Hos oss er det kyrkja som prover á bruka reaksjonen mot
det sterke unionskongedomet — som i tid feli saman med den sterk-
aste konsiliære reaksjon mot pavens plenitudo potestatis -— til á
styrkja sin organisasjon, innskjerpa den hierarkiske disiplin og utvida
si makt. Men ein parallell til dei sjolvrádige islandske storhovdingane
vil ein finna i dei dansk-svenske yngre Axelssanene som i sá hog
grad var med pá á forma hendingsgangen i nordisk historie i andre
halvpart av 1400-ára.
Doktorandens avhandling har, sá vidt eg kan sjá, sitt aller storste
verd i den oversyn som her vert gjeven over hendingar og problem
i Islands historie i 1400-ára. Det er tydeleg at han har sans for det
som Halvdan Koht har kalla „liner i historia", sjolv om han nok har
ein viss tendens til av og til á slá inn pá sidevegar, slik han sjolv
er inne pá i etterordet. Men i boka syner han ogsá sans for det Koht
har kalla „drivmaktene i historia", endá eg nok har ein tanke om at
det interesserer han meir á syna wie es eigentlieh gewesen enn á
fordjupa seg i dei historiske kausalproblema. Eit par avsnitt i boka
fortener ein særskild omtale i metodologisk samanheng. Det er dei
kapitla som handlar om to causes célébres i islandsk 1400-tals histo-
rie, drapa pá Skálholtsbispen Jón Gereksson og hirdstjoren Björn
borleifsson (s. 119—136 og s. 204—213). Her har doktoranden gátt
grundig til verks. Han gjer greie for kva primærkjeldene kan for-
telja om desse hendingane, men tek ogsá for seg dei ulike tradisjons-
kjeldene og peikar pá dei ulike lag i tradisjonen. I samanheng med
drapet pá biskop Jón i Skálholt drofter doktoranden det merkelege
fenomen at det etter alt á dema har vorte gjort sá lite frá kyrkjeleg
hald for á refsa gjerningsmennene. Han peikar sjolv pá ei rekkje for-
kláringar <s. 134 ff.). Báde kongen og paven hadde hendene fulle. Men
ein má ogsá hugsa pá at det her ikkje var turvande med noka for-
mell lysing av bannet etter foregáande admonitiones. Etter privilegium
canonis slik dette var utforma pá det andre Laterankonsilet i 1139 (c.
29, C. XVII, q. 4), var det á leggja hand pá ein prelat noko som ipso
f^cto gjorde gjerningsmannen til ein bannstoytt som berre paven og
mSen annen kunne leysa frá bannet utan i articulo mortis. Nyare
hyrkjerettslege arbeid synest á samstemma om at straffesanksjonen
her gjeld latae sententiae (Plöchl, Geschichte des Kirchenrechts II,
2- Aufl., s. 193). Nokon tvil som kunne krevja ei sententia deciaratoria
hunne det her ikkje godt vera tale om. At dette har stade klárt for
samtid og ettertid pá Island, synest á gá tydeleg fram av den fortel-
Rnga om banemannen til biskop Jón som doktoranden s. 129 i. f.
siterer etter Jón Egilsson. Det er bannsmannen som ikkje fár ro i