Saga - 1972, Síða 215

RITFREGNIR
213
„Þótt páfi mér og biskup bantii... “
Erik Gunnes: Kongens ære. Kongemakt og kirke i „En
tale mot biskopene." Gyldendal, Norsk Forlag. 1971.
Edward Peters: The shadow king, rex inutilis, in medieval
law and literature, 751—1327. New Haven & London 1970.
Torvelt yrði að sætta að fullu norska hugsjón um konungdóm og
islenzka. Hin fyrri, rakin óslitið til Ólafs helga, „ævinlegs konungs"
Norðmanna, gerir konunginn að ímynd ríkisins, staðgengli þess frammi
fyrir guði og mönnum, auk þess sem hann sé landsfaðirinn. Það, sem
slikur konungur hafði skorðað, mátti ekki hreyfast, til hans skyldi
hver lögbók vitna og hver konungasaga styðja verk hans. Auk Har-
alds hárfagra og Ólafs Haraldssonar lögðu þeir konunga mest til
þjóðfélagsfestu í aldir fram Eysteinn og Sigurður bróðir hans Jór-
salafari, Sverrir konungur og Magnús lagabætir.
Islenzk sagnalist og heimsmynd samsinnti þessu í orði kveðnu og
varla þó meira. Undir Edduáhrifum og hirðskálda lagði hún aftur á
móti skýrara mat á hið dramatíska en á hversdags- og landsföður-
málefnin, enda frábað sér með öllu að hafa konung heima á Islandi.
Allt frá hinum ógæfuþrungnu Eddufrásögnum um Jörmunrek (dáinn
375) og vandamenn hans og til Gerplu 1952 hafa slíkir konungar birzt
hér i miskunnarlausu ljósi, oft díalektísku, sem samfélagsverur með
stærri skapsmuni, galla og glöp en aðrir og þó með hetjuhlutverk, sem
einn og einn þeirra hófst af til vegs um eilífð.
Eitt af því, sem til þessa þurfti, var að hafa ráðizt gegn ofurefli, ná
þar langt áleiðis að fullsigra, en hníga þó fyrir aldur fram. Þetta átti
jafnt við Helgakviður Eddu og hetjur Gjúkunga sem Hákon Aðalsteins-
fóstra, Ólaf T'ryggvason, Magnús góða Ólafsson og raunar Sverri
konung. Það, að Sverrir dó í banni, sem Innocentius III lét lýsa yfir
honum, páfa stórráðastur, að beiðni norskra kirkjuleiðtoga, gaf Sverri
með íslenzkri sagnritarahjálp það „lieilagt fall til vallar", sem hann
burfti m. a. Hákoni Hákonarsyni arftaka sínum til sigurs og til þess
menn tryðu, að hann hefði getað aukið réttlætið i Noregi, hefði hann
verið sjálfráðari en hann var í lifinu og enzt lengur aldur. „Ber skal
látin ásýnd ein“ — svo að óvinir fái að sjá, hvort líkið dökkni nokkuð
af bannfæringu sinni, — „meðan ég skaflinn moldar klýf", eins og
Sverrissaga og kvæði Gríms Bessastaðabónda herma andlátsorð hans
írá 1202. Sérhvert kóngsriki á að eiga sér löggiltan konungssöng, og
Island var slíkt ríki til 1944, en þetta kvæði Gríms, — meðan hann
sér moldinni skefla yfir bjarta ásýnd hins bannfærða, heyrir Andvök-
Una þeytta, öllum klukkum hringt, — er þó eini merki konungssöngur-
mn, sem Island hefur eignazt. Það er í samræmi við ellefu alda sér-
stæðan skilning þess á tilgangi konungdóms. Sjálfur keppti Sverrir
markmiðum, sem Islendingar gátu verr en hann fallizt á, að
Ölafur digri hefði keppt að, og jóku þó gagnrýni sína á 13. öld á Ólaf
digra.