Saga - 1982, Blaðsíða 228

226
EINAR MÁR JÓNSSON
hafa jafnan á takteinum snjallar og vel valdar dæmisögur til að
sanna það sem ræðumaður ætlaði að halda fram og sannfæra
áheyrendur. Þessar dæmisögur urðu vitanlega að vera sannar eða
taldar vera það, og eitt fyrsta hlutverk sagnfræðinnar var að
birgja ræðumann með óþrjótandi forða af alls kyns sögum. En í
víðara skilningi átti sagnfræðin að efla menn til dáða með því að
sýna með fordæmum hvað væri rétt hegðun og hvað röng.
„Historia magistra vitae“ sagði mælskumaðurinn Cicero, „sagan
er kennari lífsins.“ Vitanlega var sagnaritun í fornöld oft miklu
meira en þetta, einkum þegar miklir hugsuðir eða listamenn héldu
á pennanum, en hugmyndir manna um eðli og tilgang sögunnar
náðu ekki lengra.
Ástæðan var fyrst og fremst afstaða fornaldarmanna til timans.
Grískir og rómverskir heimspekingar litu naumast svo á að tíminn
væri neitt sérstakt heimspekilegt vandamál — í þeirra augum var
hann aðeins tóm og blekking. í einu af sínum síðustu verkum,
samtalsbókinni Timaios, segir Plató að „tíminn sé hreyfanleg
mynd eilífðarinnar“ án þess að finna hjá sér þörf til að skýra það
nánar. En hann gerir víða skarpan greinarmun á því sem er til
utan timans og því sem breytist í tímanum. Samkvæmt kenning-
um hans nær raunveruleg þekking aðeins til þess sem er fyrir utan
tímarásina — en það eru t.d. stærðfræði- og eðlisfræðireglur —
en það sem breytist í tímanum er ekki verkefni vísinda og á því er
aðeins hægt að hafa skoðanir. Þessi kenning varð siðan ein af
meginhugmyndum grísk-rómverskrar heimspeki, og samkvæmt
henni var augljóst að sagnfræði var ekki og gat aldrei orðið vís-
indagrein: hún gat ekki tjáð sannleika heldur aðeins skoðun. En
þegar grísk-rómverskir heimspekingar reyndu að fjalla nánar um
eðli tímans voru þeir venjulega þeirrar skoðunar að tíminn væri
eins og hringur, þannig að sömu atburðir endurtækju sig á meira
eða minna reglulegan hátt án nokkurs tilgangs. Þetta er heim-
spekilegur grundvöllur þess viðhorfs að líta á söguna sem eins
konar safn fordæma.
Með sigri kristninnar gjörbreyttist þetta viðhorf. Tíminn, sem
áður hafði verið svo mikil eyða og tóm að sumir heimspekingar
vildu jafnvel ekki setja hann í flokk með tómarúminu, varð nú