SunnudagsMogginn - 11.04.2010, Page 51

11. apríl 2010 51
Í bók Árna Björnssonar, Íslenskt
vættatal, er greint frá íbúum
huliðsheima sem birst hafa fólki
hér á landi um aldir.
Vættirnar finnast ekki ein-
ungis í dreifbýlinu, heldur
greinir bókin einnig frá ýmsum
sem hafa sést á höfuðborgar-
svæðinu. Þar á meðal eru þessar:
Viðeyjarmóri
Ólafur Stephensen, sonur
Magnúsar konferensráðs, varð
peningalaus í Kaupmannahöfn
og vakti ásamt öðrum stúd-
entum upp draug til að stela úr
fjárhirslu konungs. Þeir lentu á
Hollendingi sem ekki var orðinn
kaldur og varð það á að taka
hrúgu af nýslegnum peningum
sem ekki voru áður komnir í
umferð. Allt komst því upp og
stúdentarnir sættu afarkostum
en Magnús Stephensen varð að
senda konungi rauðbrydda
skyrtu fulla af peningum.
Draugurinn fylgdi Ólafi heim í
Viðey og hélt sig að mestu þar.
Að hollenskum sið gengur hann
á tréklossum og heyrist því hark
mikið á undan þeim sem hann
fylgir en það er einkum fólk í
Viðey sem er af Stephensen-
ættinni.
Stíflishóladraugar
Þeir voru margir saman og
skiptu sér niður á bæi á Álftanesi
seint á 18. öld. Þeir voru einnig
kallaðir Hverfisdraugar. Guð-
laugur prestur í Görðum gat
komið þeim að Stíflishólum við
leiðina til Hafnafjarðar og
markaði reit umhverfis þá. Síð-
an eru þeir kenndir við hólana.
Þorlákur þreytti
Á heimili í Hafnarfirði var
kringum 1960 venja að skreyta
jólatréð að kvöldi Þorláksmessu.
Allir urðu að halda ró sinni. Sagt
var að Þorlákur þreytti lægi í
leyni með augu og eyru galopin,
reiðubúinn að grípa óþæg börn
og koma þeim í klærnar á jóla-
kettinum. Hættulegt var að
ærslast, einkum þó að segja
ósatt. Þá kom svartur blettur á
tunguna og átti Þorlákur því
auðvelt með að þekkja þá sem
lugu.
Geithálsdraugur
Kringum 1930 dó piltur er Jón
hét snögglega á Geithálsi í Mos-
fellssveit. Var mikill reykur eftir
hann svo að hann sást bæði
heima á Geithálsi og á veginum í
grennd við Rauðavatn. Hann var
lotinn í herðum með enska húfu
og dró hana nokkuð langt niður
á ennið. Hann tók sér stundum
far með bíl og kom í heimsókn
að Miðdal.
Íslenskar
vættir
ir erlenda blaðamenn dolfallna að við skulum ekkert
skammast okkar fyrir það. Kollegar mínir í þjóðfræði
hafa hinsvegar gert kannanir víða um lönd þar sem
spurt er hvort fólk trúi því að yfirnáttúrlegar verur séu
til. En það varð að gera í miklum trúnaði. Niðurstaðan er
samt sú sama og hér, það eru alls staðar í kringum tíu
prósent sem hafa þessa indælu barnslegu trú, að eitt-
hvað svona yfirnáttúrlegt sé til. En það eru varla aðrir en
við sem eru nánast stoltir af því að kannast við þetta.
Það er engin einhlít skýrirng á því af hverju við erum
ófeimnari við þetta en aðrir. Það að vera skyggn er af
sumum talið vera ákveðinn kostur, menn eru jafnvel
drjúgir með sig yfir því að sjá meira en aðrir.“
Gegnum tíðina hafa málsmetandi menn jafnvel verið
hallir undir trú á drauga og forynjur. Árni segir þó að
menn segist almennt ekki trúa á þessa hluti, en margir
vilji samt ekki útiloka að eitthvað slíkt geti verið til.
Hvað með hann sjálfan; útilokar Árni að nokkur slík
fyrirbæri, drauga, huldufólk eða loftanda geti verið hér
að finna?
Glottandi segist hann oft hafa verið spurður að þessu.
„Níutíu og níu prósent trúi ég ekki á neitt slíkt, en það er
eitt prósent sem spyr: Hví skyldi maður vera alveg
viss?“
Hjátrú logið upp á þorra þjóðarinnar
Vættatal Árna er ekki bara forvitnileg samantekt við al-
þýðuskap, heldur tengist fræðistörfum hans. Minnt er á
þennan sagnaarf og honum haldið til haga. Árni segir
það oft hafa pirrað sig þegar því er haldið fram, til að
mynda af blaðamönnum og fólki í ferðaþjónustu, að níu
ef hverjum tíu Íslendingum trúi á þessa tilveru dulrænna
fyrirbrigða og vætta.
„Þegar ég hóf á sínum tíma að vinna á Þjóðminjasafn-
inu, hélt ég að allt gamalt fólk væri hjátrúarfullt, eins og
það var kallað. Það reyndist tóm vitleysa. Í ljós kom að
einungis um tíu prósent trúðu því í einlægni að eitthvað
svona væri til. Langflestir voru raunsæir, sögðust hafa
heyrt þessar sögur og höfðu gaman af þeim. Það er því
verið að ljúga hjátrú upp á þorra þjóðarinnar. Upphafs-
maðurinn að allri þessari þjóðsagnasöfnun, Jón Árna-
son, varar fólk við að leggja trúnað á sögur sem þessar.
Sagnir sem þessar eru merkileg heimild um skáldskap
þjóðarinnar. Þetta er sannkölluð sagnagleði, dægra-
stytting sem fólk bjó sér til áður en fjölmiðlun kom til
sögunnar.“
Að lokum segir Árni sögu sem sýnir vel hvernig
munnmælasögur verða til og öðlast líf.
„Þegar ég var tíu, tólf ára gamall, þá gerði ég mest
gagn í heyskapnum heima í sveitinni við að passa yngri
frændsystkini mín. Hvernig átti ég að hafa ofan af fyrir
þeim? Ég fór að búa til sögur – þannig hef ég eigin
reynslu af þessu. Ég sagði frá huldukonum í klettum og
hólum, og krakkarnir göptu og mér tókst að halda þeim
þægum. Svo uppgötvaði ég það áratugum seinna, að
þegar ein af þessum yngri frænkum mínum var orðin
amma, þá fór hún á þessar ættarslóðir með barnabörnin
sín og fór að segja þeim þessar sögur mínar af huldukon-
unum. Þegar börnin spurðu, hvernig veistu þetta,
amma? þá svaraði hún: Hann frændi minn, hann Árni
Björnsson þjóðháttafræðingur, sagði mér þetta allt sam-
an. Þá þurfti ekki frekari vitna við. En ég tók þessar eig-
in sögur ekki með í Vættatalið.“
Morgunblaðið/Einar Falur
’
Það eru alls staðar í kringum
tíu prósent sem hafa þessa
indælu barnslegu trú, að
eitthvað svona yfirnáttúrlegt sé til.
En það eru varla aðrir en við sem
eru nánast stoltir af því að kannast
við þetta.