SunnudagsMogginn - 15.08.2010, Qupperneq 45

15. ágúst 2010 45
Þ
jóðfræði hefur átt miklum vinsældum að
fagna hér á landi síðan kreppan skall á. Fólk
hefur keppst við að stunda þjóðlega iðju
með því að taka slátur, prjóna eins og það
eigi lífið að leysa og almennt að leita til fyrri gilda
sem hér ríktu í sveitasamfélagi fyrri tíma. Sem fræði-
grein hefur þjóðfræði líka sótt í sig veðrið og hafa
sjaldan eða aldrei jafn margir nemendur lagt stund á
nám í þjóðfræði við Háskólann og nú, bæði á grunn-
og framhaldsstigi. Fræðigreinin er því sannarlega
ekki lengur það olnbogabarn sem hún var í fyrstu en
ýmist vildu fræðimenn setja hana undir aðrar fræði-
greinar eða losna við hana að fullu. Svo virðist því
sem þjóðfræðin hafi nú fengið uppreisn æru og óþarft
að efast um annað en að komandi kynslóðir þjóð-
fræðinga muni áfram halda merki hennar á lofti í
framtíðinni.
Þjóðin
Menn leggja mjög mismunandi skilning í þjóðar-
hugtakið og má kannski segja að það sé svolítið hol-
ótt hugtak. Þótt oft sé talað um það af mikilli festu
lekur úr því loftið þegar potað er í það. Þið eruð ekki
þjóðin sagði stjórnmálamaður við fullan áhorfendasal
ekki alls fyrir löngu og fékk bágt fyrir en hafði hann
rangt fyrir sér? Hver er þjóðin er og hver talar fyrir
hana? Hvernig lýsir maður henni? Þjóðin sem sérstök
pólitísk eining er langt frá því að vera sjálfgefið fyr-
irbæri og hugmyndin um sjálfræði þjóðar nokkuð ný
af nálinni. Stundum er átt við alþýðuna þegar talað
er um þjóðina – enda nátengd hugtök. En hverjir til-
heyra henni? We are all the folk – við erum öll al-
þýðan – er niðurstaða sem þjóðfræðingar komust að
á síðustu öld og skilja því enga hópa frá þeirri
reynslu að deila hefðum og tjá einhvers konar sam-
eignlega menningu. Þjóð má þó m.a. skilgreina sem
samfélag, ímyndað eður ei, sem lítur á sig sem slíka –
og deilir þjóðfræðaefni; einhverjum menningarlegum
verðmætum sem tengir það saman. Þjóð sem þjóð-
fræðihópur getur því verið mjög raunveruleg þótt
hann sé einhverju leyti byggður á óeiginlegum og
breytilegum þáttum. Þó getur verið um einhvers
konar þekkingu að ræða sem miðlað er á milli fólks
og kynslóða. Ákveðin fræði í sjálfu sér. Þjóðernis-
hugtakið er í rauninni það flókið að það þarf heila
fræðigrein til að velta því fyrir sér. Deildir um allan
heim velta fyrir sér þjóðernisfræðum, með hvaða
hætti þjóðir verða til og hvernig eigi að skilgreina
þjóð og hvaða rétt þjóðir hafa t.d. til sjálfsákvörð-
unar. Nú er Ísland og Íslendingar kannski eitt þægi-
legasta dæmið í skilgreiningu þjóða en það þarf ekki
að fara nema til Skotlands eða Norður-Írlands til að
málin flækist. Stundum er talað um að menn séu
margra þjóða innan Bretlands og séu Bretar, Skotar,
Walesbúar eða eitthvað annað. Enn flóknara er þar
sem þjóðirnar eru landlausar. Í gegnum tíðina og
innan þjóðernisstefnunnar var þjóðfræðiefni meðal
annars notað til að undirbyggja þá hugmynd að
ákveðinn hópur væri þjóð. Þjóðfræði tengd við þjóð-
ernisstefnu en í nútímanum gagnrýnin á notkun
þjóðfræðiefnis í þjóðernisstefnu. Talað er um þjóð-
fræðiefni sem kjarna þjóðinnar sem finna mætti einna
helst hjá afskekktum bændum þar sem samfélagið
væri ósnert af iðnaði og öðrum slíkum nútíma.
Þjóðfræði
Þjóðfræði er í þeim skilningi rannsókn á fræði þjóð-
arinnar, á alþýðumenningu fyrri tíðar og hversdags-
menningu okkar daga bæði á íslenska og og al-
þjóðlega vísu. Það er safn sjónarhorna og aðferða til
að skoða óopinbera menningu samfélaga. Þar má
nefna orðlist allt frá Eddukvæðum til flökkusagna
samtímans, tónlist og efnismenningu; siði og venjur
sem tengjast ævihátíðum og öðrum hátíðarhöldum;
og öll sú tjáða og hefðbundna menning sem þjóð-
fræðihópar deila með sér. Þá er algengt meðal þjóð-
fræðinga að fara ofan í saumana á þjóðernishug-
myndum og notkun hefða – eins og við erum að gera
núna. Ég held satt að segja að því nútímalegri og
frjórri sem þjóðfræðin verður því fleiri nemendur
bætast í hópinn. Margt skemmtilegt og spennandi er
að gerast í þjóðfræðinni og meðal annars eru menn
farnir að horfa í auknum mæli til fjölmiðla og kvik-
mynda og þjóðfræðideildin farin að kenna nem-
endum sínum að nota fjölmiðla. Í samfélaginu má nú
greina ákveðnar taugar í þá átt að fara aftur til ein-
hvers konar uppruna áður en við fórum að éta gull í
útlöndum og stunda bankastarfsemi. Þá séu menn í
auknum mæli farnir að taka slátur. Þeir nemendur
sem sækja þjóðfræði í háskólanum hafa kannski helst
heillast af þeim fjölbreytileika sem þar þrífst þar sem
þjóðfræðingum er ekkert mannlegt óviðkomandi.
Þjóðlegt
Oft þegar við tölum um að eitthvað sé þjóðlegt eigum
við einungis við ákveðna menningu frá tilteknum
stað og tíma, t.d. bændasamfélag 19. aldar, sem hefur
verið lyft á stall og göfgað. Oft er þetta þjóðlega þó
mjög alþjóðlegt – það er ýmislegt sameinlegt í því
sem Vesturlandabúar telja þjóðlegt – matur, tónlist
eða siðir sem okkur finnst vera af einhverjum ástæð-
um upprunalegri og meira ekta. Svokölluðum þjóð-
söngvum svipar t.d. oft hverjum til annars. Þá getur
líka verið erfitt að greina í sundur þjóðlagatónlist frá
heimstónlist. Þegar við viljum kynna íslenska menn-
ingu fyrir útlendingum berum við oft harðfisk, há-
karl og jafnvel súrmat á borð fyrir þá. Skiptir þá máli
hvort þessi matur er algengur meðal Íslendinga í dag?
Erum við kannski að tjá eitthvað annað með þessum
þjóðlega mat? Það sem við segjum og meinum með
því þjóðlega er breytilegt á hverjum tíma. Stundum
grundvöllum við þannig menningu okkar á menn-
ingu fyrri kynslóða – þá er ætlaður „upprunaleiki“
reyndar ekki endilega á bjargi byggður eins og á við
um þorrrablót síðari tíma. Þar er jafnvel byggt á
húmor og óræðni fremur en eiginlegum uppruna-
leika. Það er kannski heldur ekki aðalaðtriðið heldur
er merking og iðkun þjóðfræða ávallt samhenginu
háð. Hér má bæta við að þjóðfræðingar eru í auknum
mæli farnir að skoða í hvaða mæli fólk leikur þjóð-
fræðiefni og það er mjög mikilvægt að skoða það.
Stundum er talað um sviðslistafræði, að menn búi til
ákveðið svið í dægurmenningunni og leiki innan
þess. Svona hugtök eins og „fakelore“ eða falsfræði
eru dálítið að renna út í sandinn og erfitt að ætla að
verðmerkja hvað er ekta og hvað óekta því þá yrði
nú fátt eftir. Í þessu samhengi er ágætis hugtak að
tala um opnar og lokaðar hefðir. Hefðir eru lokaðar
þegar menn hafa fest þær í einni mynd sem má ekki
breytast, eins og t.d. þjóðbúningurinn, en opnar fá
hefðir að þróast og aðlagast eftir samhenginu á
hverjum tíma.
Rannsókn
á fræðum
þjóðarinnar
Kristinn Schram þjóðfræðingur
er forstöðumaður Þjóðfræði-
stofu á Ströndum. Hann veltir
hér fyrir sér þremur þjóðfræði-
tengdum hugtökum.
María Ólafsdóttir maria@mbl.is
Kristinn Schram fer á kostum á Húmorsþingi á Hólmavík sem haldið var af Þjóðfræðistofu.
Þrjú orð