SunnudagsMogginn - 28.11.2010, Qupperneq 48

48 28. nóvember 2010
F
oreldrar segja gjarnan gaman-
sögur af börnunum sínum þegar
þau eru lítil og hafa ekki öðlast
fullan skilning á orðum og hugs-
unum fullorðna fólksins. Þá skilja þau
málið sínum eigin skilningi og hika ekki
við að búa til ný orð eftir þörfum ef vantar
í orðaforðann. Kennarar á flestum skóla-
stigum hafa gaman af að segja svipaðar
sögur af spaugilegri fávisku nemenda
sinna, misskilningi og sérkennilegum
ályktunum.
Þótt þessar sögur geti verið kímilegar
kann að vera að að baki þeim búi annar
veruleiki og alvarlegri, nefnilega orðfæð
þessa unga fólks og skortur á skilningi á
tungumálinu. Framhaldsskólakennari
sagði mér um daginn að nú væri svo kom-
ið að nemendur skildu ekki prófspurn-
ingar á venjulegu prófi vegna þess að þeir
skildu ekki merkingu hversdagslegra
orða, – eða orða sem kennaranum þættu
hversdagsleg. Þetta geta verið sáraeinföld
orð, til dæmis afurð, bíræfni, döngun,
hygla, ósvífni, opinskár og yfirbuga. En
orðfæð ungs fólks er ekkert nýtt.
Árið 1941 skrifar Halldór Laxness eina af
sínum hárbeittu greinum um tungumálið,
talar þar um orðfæðarstefnuna í skólum
og segir:
„Að því er snertir orðfæðarstefnuna
held ég því fram að þeir menn, sem hefja
mentabrautina á því að lesa „Litla gula
hænan fann fræ, það var lítið fræ“, standi
ver að vígi um mál og menníngu í framtíð-
inni en hinir sem byrjuðu að stauta sig
frammúr fyrstu setníngu Mynsters-
hugleiðínga: „Önd mín er þreytt – hvar
má hún finna hvíld“, […] Ný orð, ókunn,
jafnvel óaðgeingileg efni, framandi hug-
blær á bók – alt slíkt vekur forvitni barns-
ins, eggjar það til að brjóta heilann og
krefjast útskýrínga, en jafnvel þær skýr-
íngar, sem eru því torskildar, miðla nýum
hugmyndum, opna fyrir nýum útsýnum,
oft í margar áttir í senn; og þetta er leiðin
til mentunar. Með því að sníða mál bókar
við ímyndað lágmark barnslegs orðaforða
og hugmynda er hafin kerfisbundin og
vísvitandi forheimskun barna, og er orð-
fæðarstefna barnabókanna og „idíótíser-
íng“ efnis þeirra þannig bein tilraun til að
valda andlegri úrkynjun í landinu.“
Máluppeldið er höfuðviðfangsefni for-
eldra og kennara. Börnin læra sannarlega
það sem þau heyra í kringum sig, þau eru
eins og svampar, læra 5 til 30 orð á dag
eftir að orðtakan kemst á skrið, – og síst
skyldi vanmeta þann gríðarlega vöxt
orðaforðans sem á sér stað eftir að skóla-
ganga hefst og fram yfir tvítugt – ef þau
heyra eða sjá orð í kringum sig. Um 16 ára
aldur ættu meðalgreind börn að þekkja
merkingu 50 þúsund orða eða meira – ef
allt er með felldu.
Ástæða orðfæðar ungs fólks er aðeins
ein: Við fullorðna fólkið höldum orðaforð-
anum frá þeim. Sú skoðun er lífseig meðal
ýmissa uppalenda að tala verði til barna á
máli sem þau skilja. Fólk gerir sig að fíflum
með afkáralegu málfari við lítil börn og
búnar eru til bækur með fábreyttum orða-
forða svo örugglega verði ekkert á vegi
barnanna sem fær þau til að brjóta heil-
ann. Í stað þess að drekkja litlu krílunum í
orðum sem þau ekki skilja er orðaforði
tungunnar falinn fyrir þeim af misskilinni
tillitssemi, sem er í raun „kerfisbundin og
vísvitandi forheimskun“ barnanna.
Ekki alls fyrir löngu las ég söguna af
Kiðhús fyrir þriggja ára dreng sem ég
kannast við. Drengurinn botnaði sjálfsagt
lítið í sögunni í fyrstu en hafði engu að síð-
ur mjög gaman af henni og vildi óðara
heyra hana aftur. Eftir tvö eða þrjú skipti
var hann búinn að læra helstu tilsvörin og
vildi fá að fara með þau sjálfur. Bara í
fyrstu tíu línum sögunnar eru nokkur orð
sem næsta víst er að barnið skilur ekki:
snauð, fémætt, snælda, spinna, til fiski-
fanga, lífsbjörg, viðsjálsgripur, um hríð,
leita dyrum og dyngjum. Hér eru níu
óskiljanleg orð og orðasambönd og sagan
varla byrjuð. En það virðist ekki skipta
máli fyrir ánægjuna af sögunni. Við getum
alveg treyst því að málvitund barnsins
mun smám saman vinna úr þessum orð-
um og merking þeirra skýrast. Í fyllingu
tímans verða þau notuð. Ef við hefðum
haldið þessum orðum leyndum fyrir
barninu væri það þeim orðum fátækara
þegar alvara lífsins tæki við.
Eða hvað sagði ekki leikskólastúlkan
þegar hún reiddist við móður sína: „Þú ert
nú bara duglaus og dáðlaus!“ – Börnin
höfðu verið að lesa um Gilitrutt í skól-
anum.
Orðfæðarstefnan
’
Ástæða orðfæðar
ungs fólks er aðeins
ein: Við fullorðna
fólkið höldum orðaforð-
anum frá þeim.
Málið
El
ín
Es
th
er
„Önd mín er
þreytt – hvar má
hún finna
hvíld?“Z
Z
Z
ZZZ
Tungutak
Baldur Sigurðsson
balsi@hi.is
É
g sé ekkert svona gler-
augnalaus er smásagnasafn eftir
Óskar Magnússon, útgefanda
Morgunblaðsins. Þetta er annað
smásagnasafn Óskars en það fyrsta, Borð-
aði ég kvöldmat í gær?, kom út árið 2006.
Óskar er fyrst spurður af hverju hann hafi
einbeitt sér að því að skrifa smásögur.
„Upphaflega var það tilviljun. En það
er líka þannig að þótt smásöguformið sé
erfitt þá kann það að henta betur en
skáldsagnaformið mönnum sem eru í öðru
annríki. En þá skiptir auðvitað öllu að
maður ráði við smásagnaformið og kunni
á það.“
Hafðirðu skrifað mikið áður en þú
gafst út fyrsta smásagnasafn þitt?
„Eina efnið sem ég átti áður en ég
skrifaði smásögurnar voru nokkuð margar
barnasmásögur. Ég las mikið fyrir ungan
son minn fyrir mörgum árum og mér
fannst þær sögur sem rak á fjörur okkar
væmnar og smeðjulegar. Þess vegna skrif-
aði ég fyrir hann öðruvísi sögur, sem voru
tvær vélritaðar síður eða svo. Þær voru
vinsælar hjá honum og börnum vina
minna, en fóru ekki lengra. Ævintýra-
maður í stétt prentara bar sig eitt sinn eftir
þeim en ég ráðlagði honum að finna aðra
og seinvirkari aðferð til að fara á höfuðið.
Hann er enn að prenta.“
Mótaðar grunnhugmyndir
Hvert sækirðu söguefni?
„Það eru tiltekin atvik eða ýmislegt í
fari fólks sem ýtir mér af stað. Langflestar
sögur mínar fjalla um venjulegt fólk.
Sannleikurinn er sá að venjulegt fólk er
oftast mjög óvenjulegt. Þar eru sem betur
fer engir tveir eins. Það sem ég hef fengist
við á ævinni ratar líka í sögur mínar. Mín
kynslóð og yngri kynslóðir hafa búið við
þá gæfu, þótt nú sé reynt að þrengja að
því, að hafa haft tækifæri til að vinna með
skóla á sumrin, kannski í tíu ár við mis-
munandi störf. Fyrir vikið skilja útlend-
ingar ekkert í því þegar maður segir: Ég
hef verið til sjós, ég hef verið slökkviliðs-
maður, hef verið múrari og unnið í mal-
biki. Þá spyrja útlendingar: Hvað ert þú
eiginlega gamall? Alla mína skólagöngu
vann ég með skóla, eins og langflestir Ís-
lendingar. Að þessu bý ég, og ekki síst
þegar ég fer að umgangast annað fólk í
vinnu, þá þekki ég oft það sem aðrir eru að
gera. Stundum ratar það í smásögu.“
Það er léttleiki og húmor í flestum sög-
unum, er það eitthvað sem þú sækist
Venjulegt
fólk er
oftast
óvenjulegt
Óskar Magnússon er höfundur smá-
sagnasafnsins Ég sé ekkert svona gler-
augnalaus. Í viðtali ræðir hann meðal
annars um skáldskap og húmor.
Kolbrún Bergþórsdóttir kolbrun@mbl.is
Lesbók
Frá því að bankakerfið
hrundi haustið 2008 hef-
ur Björgvin G. Sigurðs-
son, sem þá var við-
skiptaráðherra, barist
fyrir pólitísku lífi sínu.
Bók hans Stormurinn er
að nokkru leyti liður í
þeirri baráttu og verður
að skoða hana sem slíka.
Fyrir áhugamenn um samtímasögu er
jákvætt að þeir sem tóku þátt í atburða-
rásinni segi sögu sína því þó að saga
þeirra verði alltaf einhliða frásögn um
hvernig þeir sáu atburðina gerast er
ávinningur fyrir sagnfræðinga framtíð-
arinnar að geta leitað í slíkar heimildir.
Það verður þó að segjast að frásögn
Björgvins bætir furðulega litlu nýju við
það sem þegar hefur komið fram um
hrunið.
Eins og margoft hefur komið fram var
Björgvini haldið utan við atburðarásina
þegar bankarnir voru að hrynja. Hann
var ekki boðaður á fundi og fékk ekki að
vita um það sem var að gerast fyrr en
eftir á. Lesandinn fær því fljótlega á til-
finninguna að Björgvin viti ekki enn hvað
gerðist um veigamikla þætti málsins.
Stundum er talað um að einhver sé
réttur maður á réttum stað á réttum
tíma. Björgvin virðist vera rangur maður
á röngum stað á röngum tíma. Hann við-
Pólitísk lífsbarátta
Bækur
Stormurinn – Reynslusaga
ráðherra bbnnn
Eftir Björgvin G. Sigurðsson
Nýtt land 2010. 219 bls.