SunnudagsMogginn - 28.11.2010, Síða 50

50 28. nóvember 2010
G
eturðu ekki opnað?“ heyrist kallað í dyra-
símann.
– Nei, svarar blaðamaður og reynir að
bera sig vel.
„Ég hleyp niður.“
Rithöfundurinn Kristín Steinsdóttir stendur í dyr-
unum.
„Hurðin er bara fyrir sérvalda,“ segir hún. „Og er
steinhætt að hleypa inn fólki!“
Einum kaffibolla síðar hefst samtal við eldgamalt
borð í fallegri stofu við Flókagötu. „Það er frá því við
bjuggum úti í Þýskalandi fyrir hundrað árum,“ segir
Kristín og smeygir servíettu undir einn fótinn til að það
verði stöðugra. Erindið er að ræða um skáldsöguna
Ljósu, sem vakið hefur nokkra athygli.
– Þú byggir á frásögnum af ömmu þinni, sem átti
við geðveiki að stríða í byrjun síðustu aldar?
„Já, við skulum segja að kveikjan sé amma mín, því
að ég hafði hugsað mikið um hennar líf, sem mig langaði
til að vita meira um, en vissi lítið annað en að hún hafði
verið geðveik. Og einhvern veginn var aldrei talað um
hana, þessa alvarlegu konu, sem hékk á vegg inni í
stofu.“
Djöflar í mannsmynd
Hún stendur upp, tekur innrammaða mynd af veggnum
og leggur hana á borðið.
„Mig langaði einlæglega að vita, hvað væri að á bak
við þessi augu, hvað hún væri að hugsa, af hverju hún
væri svona alvarleg – samt er hún svona ung. Þegar ég
var lítil tók ég myndina, fannst henni hlyti að leiðast svo
mikið, og fór með hana út í glugga, þannig að hún gæti
horft út. Ég vildi reyna að létta henni lífið. Svo var
myndin tekin aftur og hengd upp á vegg. Ég hafði aldrei
neina þörf fyrir að flytja afa minn út í glugga, hann var
svo hvass á svipinn, að ég var hrædd við hann. Samt var
hann víst ljúflingur, myndaðist bara öðruvísi. Pabbi var
ógurlega ánægður með hann, fannst hann líkur Stalín á
myndinni, og hin amma mín, Guðrún, bað guð að
geyma sig, gat ekki hugsað sér neitt verra undir sólinni
en Hitler og Stalín, það voru djöflar í mannsmynd. Ég
held að pabbi hafi verið að stríða henni, en afi var ákaf-
lega mikill sjálfstæðismaður, hefði ekki viljað láta kalla
sig Stalín!“
Hún brosir að minningunni.
„En ég held að undir niðri hafi ég mjög lengi verið
staðráðin í að komast til botns í því, hvernig líf þessarar
konu gæti hafa verið. Ég komst hins vegar að því, að
þetta er líf mjög margra sem ég er að lýsa, þegar við
komum að sjúkdómnum. Það voru engin frávik leyfð –
þú áttir bara að vera að gera það sem þú áttir að vera að
gera,“ segir Kristín og hlær.
„Konur áttu að vera á sínum stað á heimilinu, hugsa
um sinn karl og sína krakka, og gera það vel. Og hún
hafði það fram yfir margar aðrar konur, að hún gekk í
Kvennaskólann um aldamótin 1900. Það þýðir að hún
hafði farið út fyrir sveitina. Og hún kom óneitanlega
heim með ýmsar nýjungar, hafði held ég gaman af
mörgu öðru en venjulegu bústangi og saumaði sann-
arlega fyrstu gluggatjöldin í sveitinni. Fólk kom til
hennar til að skoða gluggatjöldin. Svo getur maður spurt
sig hvort það ýti undir óánægju að koma til baka í sveit-
ina eftir að hafa séð heiminn, sem síðan verði að sinn-
isveiki. Það má spyrja sig, en ég er ekki með neina
patentlausn.
Nú tek ég fram að amma var dáin löngu áður en ég
fæddist, en ég talaði við marga og fór tvisvar austur að
ræða við gamalt fólk sem mundi ömmu mína. Og það
var mér mikil opinberun, því ég hafði heyrt svo lítið um
hana. Allt í einu kom ég á ýmsa sveitabæi og í hús á
Höfn, þar sem fólk settist niður og sagði mér sögur af
ömmu. Og ein frænka mín sem mundi hana sagði mér
líka margt.
Svo seint sem 2006 kem ég austur í upplestur og hitti
gamla konu sem man hana. Hún er orðin blind og er á
elliheimilinu. Hún sagði mér ýmislegt, til dæmis hvað
amma hafði alltaf verið góð við börn. Allir voru hræddir
við hana í köstunum, en hún gerði engum mein, síst
börnum. Ég spurði hana: „Hvernig heldurðu að henni
hafi liðið?“ Þá sagði hún: „Maður sá það alltaf á aug-
unum í henni hvernig henni leið. Þú hefðir átt að sjá
augun í henni í köstunum.“ Mér fannst ótrúlegt að heyra
þetta – 70 til 80 árum seinna. En auðvitað er þetta ekki
ævisaga, heldur skáldsaga. Ég nota það sem fólk hefur
sagt mér um hana, aðallega til að varpa ljósi á hennar
sjúkdóm, en allar aðrar persónur bý ég til. Börnin henn-
ar eru ekki í bókinni eða nánasta fólkið hennar í þeirri
veru sem var. Nema ef vera skyldi pápi. Hann er einfald-
lega svo sterkur í minningu fólks austur í Skaftafells-
sýslu enn í dag, að það er ekki hægt að breyta honum.
Þau tvö halda sér að hluta til – annað er skáldskapur.“
– Hvað um manninn hennar? Hvernig var hjónaband-
ið?
„Þegar ég ferðast um sveitina heyri ég látið afskaplega
vel af honum, hann var smiður, alveg völundur, og
hreppstjóri, sem ég læt þó ekki gilda um Vigfús. Ég held
að margir hafi dáðst að honum og öllum á heimilinu,
börnunum ekki síður, fyrir að þau skyldu þrauka! Og
hann sendir hana ekki frá sér, hún fer ekki á Klepp sem
þarna er kominn til sögunnar, heldur hefur hana heima.
Það var erfitt að koma fólki inn á Klepp. Frænka sagði
mér líka að þau hefðu aldrei sent hana þangað, því það
fólst svo mikil niðurlæging í því. Ef til vill spurðist ég
ekki eins mikið fyrir um hann, en alls staðar sem hann
barst í tal hafði fólk gott um hann að segja. Svo veit
náttúrlega enginn hvernig það var. Og þar kemur skáld-
ið upp í mér, ég bý til sögu og leiði líkur að ýmsu. Ég er
til dæmis sannfærð um að ýmis upplifun sem Ljósa
verður fyrir í barnæsku setur mark á hana áfram þegar
hún tekst á við eigið hjónaband og lífið. Hún treystir
aldrei Vigfúsi. Og ég hef alla tíð verið sannfærð um, að
það er hluti af þessari geðveiki. Auðvitað blundaði hún í
henni, en hluti af því er að treysta engum.“
Minnti næstum því á snotra líkkistu
– Þú lýsir öðrum tíðaranda, þar sem geðveikt fólk var
geymt í búri, jafnvel í útihúsum.
„Það var opinberun fyrir mig að kynna mér þennan
aðbúnað. Ég var nógu vitlaus til að halda að ég gæti farið
eitthvað og séð þessar dárakistur, en þær eru gjör-
samlega gleymdar og búið að henda þeim í ystu myrkur.
Kannski er það gott, þó að maður hefði gjarnan viljað sjá
þær, búr eða kistur eða kró, eins og karlarnir kölluðu
það sem ég talaði við fyrir austan. Þessu var slegið upp,
oft í útihúsum, en í Ljósu tilfelli var það inni, þar var
Bækur
Pétur Blöndal
pebl@mbl.is
„Ég fór eins
langt og ég gat“
Skáldsöguna Ljósu byggir rithöfundurinn Kristín Steins-
dóttir á frásögnum af ömmu sinni í Suðursveit, sem glímdi
við geðveiki í byrjun síðustu aldar. Þá var lífsbaráttan hörð
og ekkert svigrúm fyrir „frávik“ af neinu tagi.
’
En þegar einhver situr í svona
kistu í litlum bæ og hljóðar nótt
og dag, hrópar, kallar, leiðist,
vill komast út, langar þetta, langar
hitt, syngur, þá er hægt að verða
veikur af tilhugsuninni um að heyra
síbyljuna. Þess vegna voru margir
hafðir í útihúsum, fjósum, hlöðum,
skemmum, jafnvel bundnir á bás með
dýrunum, þannig að þeir kæmust
ekki burtu.
Kristín Steinsdóttir segir
að okkur sé „hollt að líta
til baka og sjá hversu
ótrúlega margt hefur
breyst á skömmum tíma
hjá einni þjóð.“
Lesbókviðtal