Saga - 2003, Síða 240

238
RITDÓMAR
um og fyrrum austantjaldsríkja sem hafa mörg hver gengið í gegnum
margar skellmeðferðir á síðustu árum til þess að reyna að komast út úr víta-
hring hafta og ofstjórnar.
Fremur lítið hefur verið fjallað um myrka miðhlutann í hagstjóm tuttug-
ustu aldarinnar — árin frá 1930-1960 þegar höftin réðu ríkjum. Það er þvi
sérstakur fengur að greinasafninu Frá kreppu til viðreisnar undir ritstjóm
Jónasar Haralz. Þeim sjö höfundum sem hafa lagt til efni í bókina má skipta
í tvo hópa: Annars vegar er um að ræða hagfræðimenntaða menn sem stóðu
sjálfir í hringiðu atburðanna sem embættismenn, þeir Jóhannes Nordal, Jónas
Haralz og Bjami Bragi Jónsson, og hins vegar fræðimenn á sviði hagfræði og
sagnfræði sem hafa haft ofangreint tímabil að rannsóknarefni, þau Guð-
mundur Jónsson, Magnús Sveinn Helgason, Valur Ingimimdarson og Þor-
unn Klemensdóttir. Eins og kemur á daginn er þetta mjög góð blanda.
Fyrsta greinin í bókinni er eftir Guðmimd Jónsson og fjallar um hagþro-
un og hagvöxt á íslandi frá 1914-1960. ísland var fátækasta land Vestur-Evr-
ópu við upphaf 20. aldar. Árið 1913 var landsframleiðsla á mann tvisvar sirtn-
um meiri í Danmörku en á fslandi og þrisvar sinnum meiri í Bretlandi. Nu-
tímavæðing og þéttbýli var ennfremur byggt á einni atvinnugrein, sjávarut-
vegi, sem hafði mjög óvissa markaðsstöðu erlendis. f þeirri hagstjómarglímu
sem beið íslendinga skipti miklu að fjármálakerfið væri vel upp byggt.
í einkar fróðlegri grein eftir Jóhannes Nordal er því haldið fram að
þverbrestir hafi verið í fjármálakerfinu frá upphafi. íslandsbanka var veitt-
ur seðlaútgáfuréttur í byrjun 20. aldar og bankanum gefið óeðlilegt sam-
keppnisforskot, en það brá fæti fyrir stofnun annarra einkabanka sem að
öllu eðlilegu hefðu átt að spretta upp. Ennfremur var ekki nægilega vel
búið um hnúta í sambandi við hvemig bankinn beitti því hagstjórnarvaldi
sem fólst í því að prenta peninga. íslandsbanki jók útlán sín fimmfalt i
þenslunni eftir fyrra stríð, sem síðan hefndi sín verulega með útlánatöpum-
í kjölfarið magnaðist andstaðan gegn sérrétti bankans og var seðlaútgáfan
færð til Landsbankans árið 1928. Þannig var fótunum kippt undan starf-
semi íslandsbanka og á rústum hans reis annar ríkisbanki, Útvegsbankinn-
Með þessum hætti lenti nær allt bankakerfið á forræði ríkisins og einstakir
bankar tóku að sér einstakar atvinnugreinar og vom oft og tíðum í hags-
munagæslu fyrir þær. Jóhannes bendir einnig á að Landsbankinn hafi ver-
ið þess vanbúinn að taka að sér hlutverk Seðlabanka árið 1928 og meðal
annars tryggja gjaldeyrisforða landsins eftir mikil útlánatöp á ámnum
1927-1930. Þegar síðan heimskreppan skall á hér á landi árið 1931 tæmdust
gjaldeyrisvarasjóðirnir og það var þá þrautalending hjá Landsbankanum
að biðja stjómvöld um höft til þess að verja gengi krónunnar. Og þanrug
hófst haftabúskapurinn fyrir alvöm hérlendis.
Magnús Sveinn Helgason fjallar um gengisumræðuna á krepputíman-
um 1931-1939 þegar ljóst var að gengið væri skráð óþægilega hátt fyrir ut-