Morgunblaðið - 05.04.2011, Blaðsíða 28

AF LISTUM
Einar Falur Ingólfsson
efi@mbl.is
Þegar John Steinbeck var 58ára gamall hélt hann í ferða-lag ásamt púðluhundinum
Charley. Þeir stigu inn í húsbílinn
Rosinante – sem var nefndur eftir
hesti Don Kíkóta, og óku í stóran
hring um Bandaríkin.
Tveimur árum síðan kom ferða-
sagan út á bók, Travels With Char-
ley - In Search of America.
Steinbeck var 58 ára gamall
þegar ferðin hófst árið 1960. Hann
var fæddur sama ár og Halldór Lax-
ness, 1902, og fékk Nóbelinn sjö ár-
um á eftir Halldóri. Bestu og kunn-
ustu verk hans eru Þrúgur
reiðinnar, Mýs og menn og Austan
Eden. Ég set bókina um ferðalagið
með Charley hiklaust í þann flokk.
  
Í meðförum snjallra rithöfundaer ferðasagan heillandi bók-
menntaform. Inn í hana er hægt að
fella allt mögulegt: samtöl, fræði um
land og náttúru, tölulegar upplýs-
ingar, sagnfræði, ljóðlist, vísindi,
merkilegar sem ómerkilegar upplýs-
ingar – og ekki má gleyma ferðalýs-
ingunni. Svo þarf höfundurinn iðu-
lega að beita brögðum
Skáldskapur og ferðafrásagnir
Steinbeck og Charley Var ferð þeirra um Bandaríkin nákvæmlega eins og
nóbelsverðlaunahöfundurinn segir frá? Skiptir það máli fyrst bókin er góð?
skáldskaparins til að gera annað og
meira en handbók með upplýsingum
fyrir ferðamenn – skapa bók-
menntir.
Það tekst Steinbeck vel í bók-
inni um ferðalagið með Charley.
Þegar hann lagði upp fannst honum
hann vera gamall og útbrunninn,
hann hafði glímt við líkamlega van-
heilsu og þunglyndi að auki og hugð-
ist næra anda sinn um leið og hann
kynntist landi sínu að nýju.
Steinbeck ferðaðist um, skoðaði
staði, ræddi við fólk, sneri heim og
skrifaði frábæra bók þar sem hann
bregður upp mynd af landi sem er
ekki alltaf falleg en hún er einlæg.
  
Í The New York Times var í gærsagt frá Bill Steigerwald, fyrr-
verandi blaðamanni, sem ók sömu
leið og hann telur Steinbeck hafa
farið. Hann segir rithöfundinn ekki
segja satt um ferðir sínar í bókinni:
„Nánast engu sem hann skrif-
aði í „Charley“, um hvar hann svaf
og hvern hann hitti á þvælingnum
um Ameríu er hægt að treysta.“
Sonur Steinbecks segist reynd-
ar alls ekki viss um að faðir sinn hafi
hitt allt fólkið sem hann segir frá.
„Hann sat bara í húsbílnum og skrif-
aði þetta,“ er haft eftir honum.
Steigerwald er hneykslaður á
því að ferðasaga sem hafi verið
kynnt sem „sönn“ sé skáldskapur.
„Ef fræðimenn hafa ekki
áhyggjur af þessu, um hvað eru þeir
þá að hugsa?“ spyr hann.
  
Líklega má telja vinnubrögðSteinbecks dæmigerð fyrir
bestu ferðabókahöfunda síðustu ára-
tuga. Bruce Chatwin var skamm-
aður fyrir að hafa ekki átt nákvæm-
lega þau samtöl við fólk sem hann
greinir frá í In Patagonia og The
Songlines – engu að síður þykja báð-
ar bækurnar meistaralegar lýsingar
á menningu og innviðum Argentínu
og Ástralíu.
„Ef það þarf að ná anda ein-
hvers, þá er stundum nauðsynlegt
að beita tækjum skáldskaparins,“
segir Jay Parini sem skrifaði ævi-
sögu Steinbecks. „Steinbeck var
skáldsagnahöfundur og í bókinni
mótar hann atburði, gefur þeim
nudd.“ Eins og nauðsynlegt kann að
vera til að greina frá sannleikanum.
» Í meðförumsnjallra rithöfunda
er ferðasagan heillandi
bókmenntaform. Inn í
hana er hægt að fella
allt mögulegt.
28 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 5. APRÍL 2011
Flestir, ef ekki allir, vita afþví þegar íþróttalið keppafyrir Íslands hönd á al-þjóðlegum stórmótum –
en skyldi þátttaka íslenskra lista-
manna, sem fulltrúar þjóðarinnar, í
hinum alþjóðlega myndlistarstór-
viðburði, Feneyjatvíæringnum, vera
landsmönnum jafnkunn hverju
sinni? Á Kjarvalsstöðum stendur nú
yfir „Sýning sýninganna – Ísland í
Feneyjum í 50 ár“ og þar er vakin
athygli á starfinu og metnaðinum
sem tengist framlagi þjóðarinnar á
þessum elsta tvíæringi heims en
hann var fyrst haldinn árið 1895 á
slóðum gondóla í hinni fögru ítölsku
borg.
Alls hafa 22 íslenskir listamenn
tekið þátt, en að starfinu koma einn-
ig fagnefndir, skipaðar af opinber-
um aðilum eða stofnun, sem sjá um
valið hverju sinni, auk þess sem hver
listamaður hefur með sér teymi að-
stoðarmanna við uppsetningu og
sérskipaður sýningarstjóri heldur
utan um skipulagningu og aðra
þætti framkvæmdarinnar. Á Kjar-
valsstöðum má sjá prýðilegt sýn-
ishorn verkanna sem í gegnum tíð-
ina hafa ratað til Feneyja, í hina
ýmsu skála, auk þess sem sjá má
heimildamyndir um ferðina, m.a. í
þeim tilvikum þar sem ekki er unnt
að setja verkin upp sökum umfangs.
Þessi þáttur sýningarinnar varpar
ljósi á aðdragandann og ferlið, sem
einkennst getur af óvæntum uppá-
komum. Til dæmis kemur fram í við-
tali við Kristján Guðmundsson að
þegar hann og Jón Gunnar Árnason
(þeir voru báðir fulltrúar Íslands ár-
ið 1982) mættu á svæðið hafi verkin
verið týnd og „bara gras“ þar sem
átti að vera sýningarskáli. Framan
af var umgjörðin um íslensku lista-
mennina of veikburða. Í texta sýn-
ingarskrár rekur Laufey Helgadótt-
ir listfræðingur hins vegar hve
margt hefur áunnist hvað snertir
faglega umgjörð, eftirfylgni og
stuðning hins opinbera. Listamenn-
irnir standa fyrir sínu en vönduð
kynning eykur verulega líkurnar á
að þeir geti aflað sér brautargengis
á alþjóðavísu og þá er tilganginum
náð og framtakið allt þjóðinni til
sóma. Um leið vakna spurningar um
hvað mótar val á listamönnum
hverju sinni.
Það er mikill heiður að vera valinn
á Feneyjatvíæringinn en hann hefur
þá sérstöðu að þar keppa þjóð-
arfulltrúar um verðlaun, Gullljónið.
Svo virðist sem listamenn, og fólkið í
valnefndinni, setji sig oft ósjálfrátt í
þjóðlegar stellingar því að verkin á
Kjarvalsstöðum fela í sér margs
konar vísanir í íslenska náttúru og
menningararf, þótt það eigi ekki við
um alla listamennina. Slík verk geta
verið kímin eða gagnrýnin og í
mörgum verkanna má glögglega
skynja væntumþykju og umhyggju
fyrir landinu og menningunni.
Fyrstu fulltrúar Íslands árið 1960
voru Jóhannes S. Kjarval og Ás-
mundur Sveinsson en í verkum
þessara ástsælu listamanna eru
fólgnar sterkar skírskotanir í ís-
lenska náttúru og þjóðsögur. Ekki
hefur verið hlaupið að þátttöku því
tólf ár liðu þar til Ísland tók næst
þátt en þá sýndu fulltrúar af-
straktkynslóðarinnar, Þorvaldur
Skúlason og Svavar Guðnason, verk
sem lýsa innlifun í krafta náttúrunn-
ar. Það er til marks um alþjóðlega
stöðu Sigurðar Guðmundssonar – og
hróður íslenskar „nýlistar“ – að hon-
um var boðin þátttaka tvisvar í röð
af erlendum aðilum, árið 1976 og
1978, í fyrra skiptið á hliðarsýningu
við tvíæringinn og í síðara skiptið
bauð norræna sendinefndin honum
að sýna sem fulltrúi Íslands í skála
Norðurlandaþjóðanna. Þegar þarna
er komið er framlag Íslands orðið
meira samstiga hræringum í alþjóð-
legum myndlistarheimi – það má sjá
með því að skoða tímalínuna í mið-
rými Kjarvalsstaða þar sem nöfn
annarra þjóðarfulltrúa eru tilgreind.
Listamenn tengdir SÚM eru áber-
andi næstu tvö skiptin, og eftir það
er val listamanna aftur komið í
hendur Íslendinga.
Tískustraumar, hræringar í list-
heiminum og þemu tvíæringsins
hafa áhrif á hverjir eru valdir til
þátttöku. Málverkið komst t.d. aftur
í sviðsljósið með ný-expressjón-
ískum hræringum um og upp úr
1980 og var Kristján Davíðsson val-
inn fulltrúi Íslands 1984. Og næstu
þrjú skiptin eru málarar á ferðinni,
Erró og í fyrsta skipti málarar af
yngri kynslóð, þeir Gunnar Örn og
Helgi Þorgils Friðjónsson sem
ásamt Kristjáni eiga sameiginlega
vísun í íslenska náttúru, ljóðræna,
villta og dýrslega, eða sem svið fyrir
goðsagnakenndar mannverur. Eftir
þetta einkennist framlag Íslands að-
allega af blandaðri tækni og innsetn-
ingum í samræmi við tíðarandann –
oft með blöndu af ýmsum miðlum og
tjáningarformum, svo sem skúlptúr-
um, myndverkum, skjá- og hljóð-
verkum og gjörningum. Val Errós
mun m.a. hafa ráðist af stöðu hans
og þeim tengslum sem hann býr yfir
í listheiminum – og vissulega vöktu
verk hans athygli á framlagi Íslands
í þeirri hringiðu alþjóðlegrar mynd-
listar sem Feneyjatvíæringurinn er.
Konur komust í íslensku val-
nefndina árið 1988 en það var þó
ekki fyrr en 1997 að kona var í
fyrsta sinn valin á Feneyjatvíæring-
inn og var það alþjóðlega við-
urkenndur frumkvöðull á sviði víd-
eólistar, Steina Vasulka. Í verkum
hennar birtist nýstárleg og rafræn
sýn á náttúruöflin. Hún var jafn-
framt fyrsti listamaðurinn til að
vinna markvisst með innsetninga-
formið í Feneyjum, þótt vissulega
hafi margir fyrirrennara hennar
tekið rýmið með í reikninginn.
Steina, Rúrí, Gabríela Friðriksdóttir
og Libia Castro, sem heldur til Fen-
eyja í sumar ásamt samstarfsmanni
sínum Ólafi Ólafssyni, mynda fá-
mennan hóp kvenna sem hlotnast
hefur sá heiður að sýna á Fen-
eyjatvíæringnum fyrir hönd Íslands.
Þó hefur enginn skortur verið á
framúrskarandi listamönnum af
kvenkyni. Á undanförnum árum hef-
ur hins vegar ekki lengur verið hægt
að horfa framhjá alþjóðlegum
tengslum þeirra og viðurkenn-
ingum. Fleiri konur eiga án efa eftir
bætast í hópinn á þessum áratug.
Feneyjar í fimmtíu ár
Listasafn Reykjavíkur
– Kjarvalsstaðir
Sýning sýninganna
– Ísland í Feneyjum í 50 ár
bbbbn
Til 25. apríl 2011. Opið alla daga kl. 10-
17. Aðgangseyrir: fullorðnir 1.000 kr.,
hópar (10+) 600 kr., námsmenn yngri
en 25 ára 500 kr., börn yngri en 18 ára,
eldri borgarar og öryrkjar: frítt. Árskort
3.000 kr. Sýningarstjóri: Laufey Helga-
dóttir.
ANNA JÓA
MYNDLIST
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Sýning sýninganna á Kjarvalsstöðum Hér má sjá verk eftir þrjá Feneyjafara: Birgi Andrésson, til vinstri, Erró og Sigurð Árna Sigurðsson.
Morgunblaðið/Árni Sæberg