Teningur - 01.01.1987, Blaðsíða 33

Hvað er fyndni?
Algeng skilgreining á fyndni er að
maður á augabragði tengi eitthvað sam-
an sem undir venjulegum kringumstæð-
um er alls ekki tengt en á þessu stutta
augnabliki renni saman í eitt (Hafnfirð-
ingar peningaseðlar?) Fyndnin er eins
konar f jórða vídd sem grípur inn í vana-
bundinn og þrívíðan skilning okkar á
fallvelti heimsins. Þessi skilgreining sem
við getum til að byrja með kallað þver-
sagnakenninguna er til í ýmsum útgáfum
innan heimspeki, sálgreiningar, mann-
fræði og málvísinda. Eg ætla hér á eftir
að gera stuttlega grein fyrir því með
hvaða augum þessar fjórar fræðigreinar
líta fyndnina.
Sálgreiningin
Það var ekkert sem Freud kunni betur
að meta en góð saga fyrir utan kannski
góðan hlátur. Árið 1905 skrifaði hann
bók ,,Der Witz und zeine Beziehung
zum Unbewussten“ (gæti útlagst sem
„brandarinn í afstöðu til hins ómeðvit-
aða,,) en á sama tíma vann hann að
,,þrem greinum um kynlífskenninguna"
(d, Tre afhandlinger om seksualteori-
en).
Vert er að gæta að tveim atriðum í
kenningu Freuds um brandarann. í
fyrsta lagi leit hann á gamanyrði og
fyndni almennt sem félagslegt fyrir-
bæri þ.e.a.s. nátengd félagslegri aðlög-
un og mannlegum samskiptum. Fyndni
krefst æviniega mælanda, áheyranda og
þriðja aðila sem veldur eða verður fyrir
barðinu á fyndninni, sagði Freud og með
því lagði hann grundvöllinn að skilningi
á fyndni sem einni af þeim leiðum sem
farnar eru í samskiptum manna á milli
eða það sem skapar menningu eins og
það heitir. Nú var hægt að líta á fyndni
sem samskiptaferli en ekki aðeins sem
tímabundið hlé á samskiptunum eða
hvíld frá þeim. Þess ber að geta að Freud
hafði þessar hugmyndir frá heimspek-
ingnum Henri Bergson sem þegar fyrir
aldamót setti þær fram í grafalvarlegri
bók sinni um „Hláturinn".
Annað mikilvægt atriði í kenningu
Freuds um fyndnina er að hann telur
hana sprottna af árásargirni
(aggression). Annars staðar bendir hann
á að árásargirni sé afleiðing ótta. Rök
fyrir tengslunum á milli árásargimi og
fyndni er einnig að finna í dýrasálfræði.
Hlátur og bros líkist þeim andlitsdrátt-
um sem dýrum eru eiginlegir þegar þeim
er ógnað á einhvern hátt (þau sýna tenn-
urnar, öskra, augun eru hálflukt og eyr-
un uppsperrt). Á sama hátt og bilið á
milli hláturs og gráts er stutt er ekki langt
frá ótta til nautnar.
Brosið og hláturinn gera okkur kleift
að lifa við óttann og árásargirnina. Bæk-
ur Péturs Gunnarssonar eru gagnrýnar á
ýmislegt í íslensku samfélagi og sögu
eftir_ síðari heimsstyrjöldina. Gagn-
rýnin kemur fram með hjálp fyndninn-
ar: eftiröpun, háð, glettni o.fl. sem sam-
kvæmt Freud er yfirfærð árásargirni og
sem verður fyrir vikið meðfærilegri.
Freud sækir brandaradæmi sín í þann
aragrúa grófra og lítilsvirðandi brandara
sem til er um hjúskap og gyðingdóm.
Hann var sjálfur fjölskyldufaðir og gyð-
ingur og örlaði þannig á sjálfshæðni í
vinnubrögðum hans.
Rannsóknir Freuds á fyndninni eru í
beinu framhaldi af athugunum hans á
draumum og glöpum fólks.
Hann áleit að öll þessi fyrirbæri kæmu
beint frá hinu ómeðvitaða í manninum í
þeim skilningi að í draumum glöpum og
gamanyrðum væri önnur rödd sem talaði
í gegnum okkur. Þessi rödd kemur ann-
ars staðar frá en við eigum að venjast í
daglegri meðvitund okkar og þessi þrjú
fyrirbæri tala einni ,,tungu“ sem alls
ekki líkist því tungumáli sem við annars
notumst við. Þessi tunga fer eftir sér-
stökum reglum sem erfitt er að skil-
greina á sama hátt og gert er í málfræði-
bókum um hið hefðbundna tungumál.
Það er tungumál hins ómeðvitaða sem
ræður ferðinni í draumum glöpum og
gamanyrðum. Þrátt fyrir sameiginleg
einkenni þessara þriggja þátta er þó
mikill munur á þeim: í draumum er töluð
önnur tunga en sú sem við þekkjum,
táknmál sem stjórnast engan veginn af
þeirri meðvitund sem við stjórnumst af
þegar við erum vakandi. Glöpin eiga sér
stað þegar við erum með fullri meðvit-
und en líkt og í draumnum getum við alls
ekki ráðið við þau mismæli sem hrökkva
upp úr okkur og við segjum eitthvað sem
við vildum helst að væri ósagt og komum
á þann hátt upp um okkur. Stundum
gleymum við einhverju aftur og aftur
þannig að það getur varla verið tóm til-
viljun heldur hlýtur að vera einhver
ástæða fyrir gleymskunni sem hin vak-
andi meðvitund vill alls ekki vita neitt af.
Öll þessi glöp kannaði Freud í „Sálsýkis-
fræði hversdagslífsins'i. Þegar við
segjum brandara eða færum okkur
fyndni í nyt á breiðari grundvelli er það.
líkt og þegar glöpin eiga sér stað önnur
rödd sem kveður við. Það sem er ólíkt
með þessu tvennu þ.e.a.s. fyndni og
glöpum er að brandarinn er sagður með
fullri vitund þess sem segir hann. Þannig
tölum við aðra tungu en við eigum að
venjast þegar við segjum brandara og
það meðvitað. Það er sem sagt ekkert
óeðlilegt við þennan áhuga Freuds á
bröndurum, gamansögum og háði þegar
hann þóttist finna í þeim tungumál hins
ómeðvitaða og hann reyndi mestan
hluta ævi sinnar að finna málfræðireglur
sem gætu skilgreint þetta tungumál nán-
ar.
Á síðari tímum er Freud sennilega
mest þekktur fyrir hina nýstárlegu kenn-
ingu sína um ödipús - duldina en sú
kenning tekur fyrir þá félagslega skilyrtu
krafta sem eru á milli föður, móður og
barns. Ef til vill getur það varpað nýju
1 jósi á ödipús - duldina ef hún er sett í sitt
rétta samhengi í sálgreiningum Freuds
en kenningin er einmitt þróuðsem ...
31