Teningur - 01.01.1987, Blaðsíða 34

brandari, það er að segja táknmynd
þess þríhyrnings sem er ríkjandi í sam-
skiptaferli manna.
Heimspekin
Fyndni sem lífsviðhorf hefur ævinlega
heillað heimspekinga. Peir hafa nær allir
rannsakað þetta fyrirbæri og önnur sem
tengjast fyndninni eins og gamanleikina
og háðið: Aristoteles, skólaspekingarn-
ir, tilvistarstefnumenn og raunhyggju-
menn.
Harald Höffding sem er undir miklum
áhrifum frá Spren Kirkegaard fjallar um
fyndnina sem leið til að tengja saman hið
smáa og hið stóra í tilverunni. Hin stóra
fyndni eins og Harald Höffding kallar
hana er óhugsandi án þess að bæði sé
tekið tillit til heildarinnar og hins ein-
staka. Fetta sjónarhorn er nauðsynlegt
ætli maður að skilja fyndnina í stílbrögð-
um Péturs Gunnarssonar en þar eiga sér
stað tíð stökk milli heildaryfirlits og smá-
atriða, frá ytra sjónarhorni til innra sjón-
arhorns. Allt byggist þar á andstæð-
um.
S0ren Kirkegaard leit á fyndnina sem
næst æðsta þroskastigið sem manninum
væri mögulegt að ná og þegar hann átti
að útskýra hinn sérstaka heim fyndninn-
ar gerði hann það oft með því að benda á
andstæðurnar: „örvæntingu óendan-
leikans yfir að hafa engin takmörk“ og
„örvæntingu möguleikanna yfir að
vanta nauðsyn“. Askorunin til húmor-
istans lægi þannig annars vegar á milli
óendanleika og takmarkana (hin stóra
tilvera og stutt mannslífið) og hins vegar
á milli möguleika og nauðsynjar (að ein-
hver hinna ótal möguleika verði að veru-
leika vegna ákveðinnar nauðsynjar).
Hjá Kirkegaard er fyndni merki um
að maður hafi öðlast ákveðna innsýn í
fáranleika tilverunnar. Hér getur áhang-
andi tilvistarstefnunnar „stokkið út í
70.000 faðma dýpi“ í stað þess að trúa á
ákveðið samhengi eins og hann myndi
gera með hjálp trúarinnar.
Höffding segir sanna húmorista ein-
kennast af því að þeir geti geispað yfir
þversögnum tilverunnar. Með hjálp
fyndninnar tryggir hugurinn hjá sér und-
irtökin í glímunni við þversagnir mann-
legrar tilveru. Höffding er þannig á sama
máli og Freud sem leit á fyndnina sem
umsköpun og ögun árásargirninnar.
Málvísindin
Þegar ég fékk áhuga á fyrirbærinu
fyndni kom það mér á óvart hversu lítið
málvísindin höfðu gert af því að rann-
saka þetta viðfangsefni. Og þá ekki síst
ef maður hugsar til þess að menn eru
almennt sammála um að fyndni sé fyrst
og fremst málvísindalegt fyrirbæri, leik-
ur með reglur tungumálsins og þær við-
teknu venjur sem því eru tengdar.
Ástæðan fyrir þessu gæti mögulega verið
sú að það er fyrst í seinni tíð að málvís-
indin eru farin að líta á merkingu tungu-
málsins, innihald þess eða merkingar-
fræðina. Það er þá fyrst tímabært að
athuga fyndnina, þegar merking og
margræðni talmálsins hafa verið athug-
aðar og túlkaðar. Flestir málvísinda-
menn líta enn á það sem dyggð að tak-
marka merkinguna við einöngruð fyrir-
bæri tungumálsins eins og atkvæði, orð,
setningar o.s.frv. Ef aðeins er til ein
tunga fellur hin, þ.e.a.s. sú ómeðvitaða.
að sjálfsögðu í skuggann og á hana er
litið sem gallaða vöru sem verður að
horfa fram hjá. Það var einmitt þetta
sem Mikael Bahktin átti við þegar hann
sagði að málvísindin byggðu á einstreng-
ingslegum skilningi á orðinu.
Besta skilgreiningin sem hingað til
hefur komið fram um tungumál fyndn-
innar er í bók Freuds um brandarann.
Þar fyrir utan hafa stílfræðingar bent á
ýmis stílbrögð sem hafa gamansöm eða
fyndin áhrif. Það er ekki mögulegt að
gefa hér tæmandi lýsingu á þeim stíl-
brögðum sem Pétur Gunnarsson beitir í
bókum sínum. Þess í stað vil ég draga
fram nokkur dæmi um andstæður sem
eins og áður sagði eru mest áberandi
stíleinkennin í bókunum. Sömuleiðis
tek ég nokkur dæmi um notkun hans á
myndmáli. Vissulega hefði þó verið
meira tæmandi að taka fyrir önnur og
ekki síður mikilvæg stílbrögð sem ein-
kenna bækurnar eins og til dæmis „kata-
kresur" (útúrsnúningur/umsnúningur,
eins og „allt er þegar fermter4') líkingar,
myndhverfingar, ýkjur, háð, háðsglós-
ur, fegranir, hljóðgerfinga, orðaleiki,
endurtekningar, þversagnir og fleira, en
öll þessi atriði er að finna í bókum Péturs
Gunnarssonar.
Andstæður
„Eins og tíminn verði ekki raunveru-
legur fyrr en hann er liðinn - fólk lifni
ekki við fyrr en það er dautt“ (Punktur
punktur komma strik) „Hann undraðist
að svo litlar buxur skyldu rúma allt þetta
hold “ (Punktur punktur komma strik).
„Á meðan ' þau borðuðu geisuðu
styrjaldir og hungursneyðir í útvarpinu44
(Punktur punktur komma strik). Sam-
anber það stóra og það smáa í tilverunni
sem gerir fáránleikann áþreifanlegan.
„Best að binda enda á þetta. Við
ákvörðunina var eins og honum létti,
alltíeinu öðlaðist lífið tilgang: drepa sig“
(Ég um mig frá mér til mín).
Eftirfarandi dæmi um andstæður á milli
hins stóra heims og lítils einstaklings,
elífðarinnar og augnabliksins er að finna
í bókinni „Sagan öll“:
,, Veröldin bara var. Enginn sem gat gert
sér hana í hugarlund, hver maður hafði
bara útsýn yfir örlitla sneið veruleikans
sem hann alhæfði út frá. Eitt andartak
svo stutt og samt rúmaði það allt mann-
kyn. Hvað skyldu mörg líf hafa náð að
kvikna á þessu eina andartaki? Svar
berst eftir níu mánuði þegar mannkynið
fær mörg þúsund böm í hausinn, fyrir
32