Teningur - 01.01.1987, Page 37

mér til mín þar sem Andri er ennþá
drengur og síðar þegar Andri horfir á
heiminn með augum barnsins síns
(„Lykillinn er í augum bamsins'1). Ung-
lingsárin eru mun alvömgefnari og
fyndnin í Persónur og leikendur og í
Sagan öll byggir frekar á sjálfum frá-
sagnarhættinum en á gamninu sem slíku.
Fyndni, leikur, spilamennska og
skáldskapur eiga sér stað í öðrum heimi
og öðrum veruleika en þeim sem við
skilgreinum sem raunveruleikann. Þess
vegna liggur beint við að líta á þessi fyrir-
bæri þar sem við getum leikið okkur með
lög og reglur sem nauðsynlegan undir-
búning þeirra ögrunar og þess skilnings
sem raunveruleikinn krefst af okkur áð-
ur en við fáum viðurkenningu sem gildir
meðlimir í ,,alvöru“ samfélagi.
Það lítur í raun út fyrir að okkur takist
aldrei að fá þetta leyfi því að leikurinn,
spilamennskan, skáldskapurinn og
fyndnin virðast fylgja okkur alla ævina.
Menningarleg aðlögun okkar byggir á
því að við öðlumst hæfileikann til að
skilja á milli raunveruleika og óraun-
veruleika, þess sem skiptir máli og þess
sem skiptir engu máli, meiningar og
engrar meiningar þó að mörkin á milli
þessara fyrirbæra séu sífellt breytileg.
Það sem er sameiginlegt leikjum,
spilamennsku, fyndni og skáldskap er að
þar byggist allt á þversögnum. Við erum
meðvituð um að sá rammi og þær reglur
sem við setjum í hverju tilfelli gilda að-
eins eins lengi og leikurinn stendur.
Þetta er sama þversögnin og liggur í lygi
og sannleika. Ef ég segi til dæmis ,,ég er
að plata“ þá er ég kannski að segja sann-
leikann og þar með segi ég satt þegar ég
held því fram að ég sé að ljúga en það
getur líka verið að ég sé að ljúga því að
ég segi ósatt og þannig lýg ég því að ég sé
að ljúga o.s.frv. Það er alveg sama
hvernig við nálgumst sannleikshugatak-
ið það mun alltaf renna okkur úr greip-
um. Allt sem við segjum er þannig af-
stætt.
Mannfræðingar hafa sannað að öll dýr
ráða yfir hæfileika til að gefa eitthvað til
kynna sem þarf alls ekki að vera sann-
leikanum samkvæmt. Flest spendýr geta
þannig gert greinarmun á því hvenær
þau bíta í alvöru og hvenær þau gera það
í gamni. Þetta er vissulega mikilvægur
hæfileiki og án hans yrði maður - til
öryggis - að bíta fast hverju sinni. Dýr og
sér í lagi menn hafa þróað með sér tákn
og merki sem gera okkur kleift að gefa til
kynna hver eiginlegur vilji okkar er án
þess að við þurfum endilega að fram-
kvæma ætlunarverk okkar. Þannig getur
fyndnin losað okkur við árásargirni án
þess að við þurfum að ganga í skrokk á
öðru fólki.
Það er freistandi en um leið ákveðin
einföldun að líta á kímnigáfu mannsins
sem nauðsynlegan ventil á háþróaða
menningaraðlögun hans. Því meira sem
samfélagið krefst af okkur um gagn-
kvæman skilning og almenn samskipta-
mynstur þeim mun meiri þörf fáum við
fyrir að öðlast innsýn í fáránleikann og
hið tilgangslausa. Manneskjan stendur
efst í stiga þróunarinnar og við erum
eina dýrategundin sem höfum hæfileik-
ann til að geta hlegið-/iomo ridens, eins
og skólaspekingarnir kölluðu manninn.
Mannfræðingurinn Douglas segir um
brandarann að hann veiti mönnum
skilning á því mynstri sem við höfum
skapað á milli uppbyggingar hugsana
okkar og uppbyggingar samfélagsins en
hið síðarnefnda er byggt á viðteknum
hefðum. Douglas heldur því fram að
brandarinn sé í raun tómur og án nokk-
urrar merkingar þar sem hann veiti ekk-
ert valfrelsi heldur öðlist fólk í gegnum
brandarann frelsi frá forminu yfirleitt.
Þarna á hún sennilega við að fyndnin
getið verið gagnrýnin og vakið fólk til
umhugsunar en ekki verið skapandi og
frumleg. Fyndnin getur ekki rutt nýjar
leiðir heldur getur hún sýnt fram á að
leiðirnar eru til. Sjálfur er ég þeirrar
skoðunar að það eitt að sýna fram á leið-
irnar sé í raun að ryðja þær en það er allt
önnur saga sem fjallar um tilvist útópí-
unnar og hæfileikann til að segja fyrir
um framtíðina en slíkt er hvorki á færi
gamansins eða alvörunnar.
Hlátur og skilningur
Eins og Höffding segir er mögulegt að
nálgast fyndnina frá tveim hliðum. Ann-
ars vegar getur maður athugað hvað það
er sem vekur hlátur þ.e. ytri forsendur
hlátursins. Það felur í sér skilgreiningu á
aðferðum fyndninnar. Hins vegar getur
maður spurt sjálfan sig að því hvaða
innri tilfinningar það séu sem fái mann
til að hlæja en það er einmitt spurningin
um sálarfræði hlátursins.
Orsök hláturs getur verið af ýmsum
toga. í þessu tilfelli er það aðeins sá hlát-
ur sem fyndnin vekur sem ég hef áhuga á
en um leið horfi ég fram hjá ýmsum
öðrum tegundum hláturs: skyndilegum
og oft óútskýranlegum hlátri barnsins,
hlátri sem kemur af létti, hæðnishlátrin-
um og ofsafengnum hlátri svo nokkur
dæmi séu nefnd.
Hlátur og sorg eru mótsagnir og af
einhverjum ástæðum hefur sorgin ævin-
lega verið álitin fínni og tærari en hlátur-
inn. Þetta er meðal annars skýringin á
því hvers vegna hinum gömlu grísku
harmleikjum er ennþá hampað á meðan
sárafáir gamanleikir frá þeim tíma eru
settir á svið og yfirleitt varðveittir. Þetta
sjónarmið er ríkjandi hjá meirihluta
þeirra heimspekinga sem uppi hafa verið
og þeir prísa hver um sig sársaukann sem
öllum tilfinningum æðri en nautnina sem
óæðri tilfinningu: „Fáviskan er móðir
nautnarinnar í hinni dýrslegu
Paradís og hver sá sem eykur visku sína
eykur um leið sársauka sinn“, segir
Höffding. Þannig tengir hann sársauk-
ann skilningnum og nautnina heimsk-
unni. Hér erum við komin að kjarnan-
um í umræðunni um eðli fyndninnar og
skáldsögur Péturs Gunnarssonar: göfgar
35