Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2010, Qupperneq 15

KATRÍN AXELSDÓTTIR
Rýnt í sögu fornafnsins
hvorgi, hvorugur
Tvö eru hófin og ratar heimskur hvorkert
(Ur málsháttasafni Jóns Rúgmann)
i. Inngangur
Hér verður fjallað um óákveðna fornafnið hvorgi (< hvárgí), nú hvorugur,
en beyging þessa orðs hefur tekið miklum breytingum frá fornmáli til
nútímamáls.1 Það beygist nú reglulega, alveg eins og langflest lýsingar-
orð málsins (eins og t.d. kunnugur), en í fornu máli var beygingin all-
sérstæð.
Reynt verður að ráða í beygingarþróun frá elstu heimildum til nútím-
ans og leita skýringa á þeirri þróun. Glögg mynd af því sem átti sér stað
fæst líklega seint. Ástæðan er sú að fornafnið hvorgi, hvorugur kemur
sjaldan fýrir í ritum. Myndin sem dregin er upp hér er því brotakennd, en
fleiri dæmi kunna að finnast síðar sem skerpa þá vonandi þessar grófu
útlínur.
Meginspurningarnar eru tvær:
(1) a. Hvernig hefur beygingin breyst síðan í fornu máli?
b. Af hverju breyttist beygingin á þann hátt sem hún gerði?
Efnisskipan er þessi: í 2. kafla eru ýmis grundvallaratriði til umfjöllun-
at- I 3. kafla eru raktar og tímasettar eftir föngum þær breytingar sem
hafa orðið á beygingu fornafnsins í aldanna rás. í 4. kafla verður reynt
að leita skýringa á þróuninni. Meginatriði verða svo dregin saman í 5.
kafla.
1 Ég þakka Haraldi Bernharðssyni ritstjóra, Helga Guðmundssyni og tveim ónafn-
greindum yfirlesurum fyrir margar gagnlegar ábendingar. Starfmönnum Arnastofnana í
Kaupmannahöfn og Reykjavík og starfsmönnum Ordbogoverdet norr0neprosasprog (ONP)
1 Kaupmannahöfn er þökkuð margvísleg aðstoð. Fjölmargir vinir og samstarfsmenn gáfu
sér tíma til að hugsa um efnið og ræða það við mig. Þeir eiga sömuleiðis miklar þakkir
skildar. Kjartan Ottosson heitinn las frumdrög þessarar greinar, gaf góð ráð og hvatti mig
áfram. Greinin er tileinkuð minningu hans.
Islenskt mál32 (2010), 13-85. ©2010 íslenska málfrœðifélagið, ReykjavíL