Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2010, Page 114

112
Margrét Jónsdóttir
Þórólfsson (1925:91) segir að beygingin hafi líklega ekki orðið alveg eins
og nú fyrr en á 18. öld en í málfræði Jóns Magnússonar (1997:133) frá 18.
öld er karlkyn eintölu þó beygt að fornum sið.
I öðru lagi er það sýnt með óyggjandi hætti að miðstig lýsingarorða
getur beygst á fornan hátt með eiginnöfnum, örnefnum og nöfnum á líf-
verum sem eru í eðli sínu ákveðin. Þetta má sjá í dæminu um Minna-Núp
í töflu 6 og Yngra-Rauð í (13) í 3.2. Ekkert mælir þó gegn því að miðstigs-
orðin beygist eftir nútímabeygingu. Kostirnir eru því tveir en sé samsvar-
andi nafnorð samnafn beygist miðstigið aðeins skv. nútímabeygingu.
En það eru ekki aðeins eiginnöfn sem eru ákveðin heldur líka ýmis sam-
nöfn enda eru þau alltaf hluti af heild, sbr. 3.3 og 3.4, 4.2 og 4.3. Þetta eru
orð sem varða líkamann og hluta hans eða orð um sifjar. Með slíkum orð-
um getur miðstig lýsingarorða beygst á fornan hátt. Dæmi um þetta eru
t.d. vinstra fótinn í töflu 7 og vinstra armi í (i6d) í 3.4 en líka eldra bróður í
(i5a) í 3.3. Ekkert mælir heldur gegn nútímabeygingu.
Það er oftast svo að tiltekin miðstigsorð tengjast tilteknum merking-
arsviðum, sbr. töflu 11 í 4.4. Sé miðað við þau orð sem hér hafa verið til
umfjöllunar þá tengjast orðin h&gri og vinstri eingöngu orðum sem tákna
hluta heildar, þ.e. líkamshlutaorðum sem einnig eru notuð í óeiginlegri
merkingu eins og vœngur og armur.
Flest miðstigsorðin sem rætt hefur verið um eru án frumstigs. Sum
miðstigsorðanna eru jafnvel án samanburðarmerkingar og eru miklu frem-
ur andstæðu- eða staðarmerkingar. Orðin h<zgri og vinstri eru glöggt dæmi
um það.
Eins og við höfum séð nýtir málið sér samspil beygingar og merkingar
til að koma tilteknum upplýsingum til skila. Þannig er þolfallið Minnci'
Núp (af Minni-Núpur) í andstöðu við minni núp(inn). Sé nútímabeyging'
in notuð hverfur þó andstaðan.
I stað hinnar fornu miðstigsbeygingar sem hér hefur verið lýst er 1
öllum tilvikum hægt að nota nútímamálsbeyginguna. Þá má ætla að gamla
beygingin sé fremur notuð í ritmáli en talmáli.
Eins og áður sagði var mikil gerjun eða hreyfing í miðstigsbeyging'
unni á seinni hluta 16. aldar. M.a. voru dæmi þess eins og rakið var í 3-6
að miðstigið og jafnvel lýsingarháttur nútíðar hafi beygst eins og veik
lýsingarorð. Þegar svo er komið er ljóst að ýmislegt getur gerst enda hlýt'
ur gamla kerfið að vera í upplausn. Beyging miðstigsins og veiku lýsing'
arorðanna er um margt lík, í sumum tilvikum eins, og í öllum tilvikum er
um að ræða orð sem geta staðið sem einkunn. Við slíkar aðstæður getur
því margt gerst.