Vera - 01.05.1996, Blaðsíða 15

Þaö má segja aö ríkiö hafí í reynd tekiö aö
sér aö greiöa niöur laun sem atvinnurekend-
ur heföu annars þurft eöa átt aö greiöa.
i
launþegum á hinum almenna markaði ef rik-
isstarfsmönnum tókst með aðgerðum sín-
um að tryggja sér kauphækkanir umfram
launþega á almenna markaðinum.
Uppsveiflan í íslensku efnahagslífi frá
strfðslokum, sem meðal annars helgaðist
af auknum sjávarafla, hafði í för með sér
mikla eftirspurn eftir vinnuafli. Þessi eftir-
spurn leiddi til yfirborgana ýmissa launþega-
hópa og launaskriðs. Launaskriðinu fylgdu
síðan kröfur frá verkalýðshreyfingunni um
að taxtar verkalýðsfélaganna, sem tóku mið
af rekstrarafkomu sjávarútvegsins, þar með
talið fyrirtækja sem verst stóðu, yrðu hækk-
aðir til samræmis viö yfirborganirnar. Þegar
atvinnurekendur þráuðust við var jafnan
gripið til verkfalla og atvinnurekendur neydd-
ir til kauphækkanna því að verkalýðsforingj-
artöldu vístað launaskriðið benti til þess að
i atvinnurekendur gætu vel staðið undir hærri
launatöxtum. Næsti leikur í stöðunni var sá
að ríkisvaldiö greiþ til einhliða ráðstafana,
venjulegastí formi bráðabirgðalaga, til þess
að lækka launin. Dæmi um slíkar ráðstafan-
ir voru t.d. gengisfelling, lækkun verðbóta á
laun, bönn við verkföllum og/eða kjara-
samningum eða afskipti af verðlagsmálum
til þess aö halda verðhækkunum og þar
með launahækkunum í skefjum.
Slíkar einhliöa stjómvaldsaðgerðir voru
ætíð umdeildar og óvinsælar meðal verkalýðs-
hreyfingarinnar og þá oft meðal almennings
einnig. Til þess að vega upp á móti óvinsæld-
um, sem gjaman fylgdu slíkum aðgerðum,
greip ríkisvaldið stundum til mildandi ráðstaf-
k ana til að tryggja hag þeirra sem minnst máttu
sín og vega upp launatap þeirra. Slíkt útheimti
framlög úr rikissjóði. Þá var það einnig nokkuð
algengt aö ríkið kæmi að kjarasamningum á
hinum almenna markaði og lofaöi einhvers
konar „félagsmálapökkum" gegn því að samið
yrði um hóflegar kauphækkanir. Þetta var vaxt-
arbroddur velferðarkerfisins. Þaö má segja að
rikiö hafi í reynd tekið að sér að greiöa niöur
laun sem atvinnurekendur hefðu annars þurft
eða átt að greiöa. í gegnum tíðina hefur þetta
sérstaklega átt við um láglaunahópa, en þró-
unin á undanfömum árum hefur verið sú að
kjör millistéttarhópa hafa einnig oröiö æ háð-
ari tilfærslum innan velferðarkerfisins.
Minnkandi þorskgengd, kvótakerfi, af-
nám vísitölutryggingar launa, verðtrygging,
vaxandi atvinnuleysi, mikil verðbólga, vax-
andi kröfur um frjálsræði í viðskiptum eru
meöal þeirra atriða sem leiddu til þess að
þvinguð kjarastefna vék fýrir samráði meðal
aðila vinnumarkaðarins og ríkisvaldsins. í
þjóðarsáttinni 1990 gerðist þaö að forystu-
menn verkalýðshreyfingarinnar samþykktu
að takmarka kaupkröfur sínar gegn því aö
þeir hefðu meira um mótun efnahagsstefn-
unnar að segja. Af fenginni reynslu höfðu
þeir komist að þeirri niðurstööu að hefð-
bundin verkfallsbarátta myndi ekki skila
neinu á samdráttartímum. Því var slegið
föstu af hálfu verkalýöshreyfingarinnar að
eina leiöin til að tryggja rikjandi kaupmátt
væri aö gera rikið ábyrgt fyrir honum. Þjóðar-
sáttin var í raun samkomulag verkalýðs-
hreyfingarinnar og atvinnurekenda um það
að rikið skyldi standa straum af launahækk-
unum, enda höföu fyrri aðgerðir rikisvalds-
ins í skatta-, peninga- og velferðarmálum
leitt til þess að kauphækkanir skiluðu sér
takmarkað til launþega. Forsenda þess að
ríkisvaldið var tilbúið að ganga inn í kjara-
samninga var sú að verkalýðshreyfingin
væri sameinuð I kröfugerð sinni. Þvl var
slegið föstu að ekki væri hægt að semja um
skattatilfærslur og annað sem hefur áhrif á
hag allra landsmanna við einungis örfá
verkalýðsfélög.
Þjóðarsáttarleiöin byggði á fordæmum
frá norður Evróþu þar sem samskipti verka-
lýðshreyfingarinnar, atvinnurekenda og ríkis-
ins hafa lengst af verið með öðrum hætti en
á íslandi. Sem dæmi má nefna Svíþjóð, Nor-
eg og Austurríki þar sem þessi samskipti
einkenndust af sterkum korporatisma allt
fram á slöasta áratug. Korporatismi vísar til
fýrirkomulags þar sem fulltrúar atvinnurek-
enda, launþega og ríkisins koma sér saman
um helstu atriði efnahagsstefnunnar, þar
með talið launahækkanir, og framfýlgja
þeim I sameiningu. Korporatískt fyrirkomu-
lag tryggir samráð og stöðugleika og þar
sem það tíðkast eru verkföll sjaldgæf. Ein
forsenda korporatisma er sú að verkalýðs-
hreyfingin sé miöstýrð en ekki klofin I fjöl-
mörg sjálfstæð félög eins og raunin er á ís-
landi. í nýju frumvarpi sem liggur fyrir á
Alþingi þegar þetta er skrifaö, um stéttarfé-
lög og vinnudeilur er hins vegar verið að
leggja drög að mun miðstýrðari verkalýðs-
hreyfingu. Meö því er verið að formgera þjóð-
arsáttarleiðina sem fram til þessa hefur
byggst á samstilltu átaki verkalýðsfélag-
anna fremur en formbundnu fyrirkomulagi.
Það er athyglisvert rannsóknarefni að ís-
lendingar skuli vera aö leita inn á braut kor-
poratisma á sama tíma og hann er á undan-
haldi þar sem hann hefur tíðkast. Ein
ástæða fyrir undanhaldi korporatisma I
löndum eins og Svíþjóð er sú að korporat-
ismi þykir ekki tryggja nægjanlegan sveigjan-
leika til að bregðast við síbreytilegum mark-
aðsaðstæöum. Kjarasamningar sem ná til
allra launþega þykja ekki geta komið til
móts við þarfir allra fyrirtækja og launþega.
Önnur ástæða fyrir undanhaldi korporat-
isma er að velferðarkerfið er víðast hvar I
kreppu og það er þrýst á um að það sé skor-
ið niður. Þegar svo er hefur ríkiö ekki lengur
efni á að greiða niður laun og halda uppi
mikilli velferö. Hið síðast talda á ekki slður
við um ísland en önnur lönd.
Það blasir því vissulega ákveðin mótsögn
við handhöfum íslenska rikisvaldsins. Ann-
ars vegar er þrýstingur frá aöilum vinnu-
markaðarins um að rikið taki á sig kostnað-
inn við kjarasamninga. Hins vegar setur
vaxandi fjárlagahalli rikissjóðs síðan 1984
pressu á rikisvaldið að draga úr rikisútgjöld-
um. Ríkisvaldiö hefur brugðist viö þessu
með því að taka með annarri hendinni þaö
sem þaö hefur gefið með hinni. Síðasta rik-
isstjórn og sú sem nú situr hafa einmitt
reynt að draga úr fjárlagahallanum meö því
að skera niður útgjöld til velferðarkerfisins.
Þetta hefur svo aftur leitt til stöðugrar varn-
arbaráttu verkalýöshreyfingarinnar.
Það er athyglisvert rannsóknarefni að ís-
lendingar skuli vera að leita inn á braut kor-
poratisma á sama tíma og hann er á undan-
haldi þar sem hann hefur tíðkast.
Niöurskurður á velferðarkerfinu bitnar
ekki síst á afkomu og kjörum kvenna og
barna. Það er óhætt að fullyröa aö það er
varasamt á þeim tímum sem við nú lifum að
fara velferöarkerfisleiöina til aö bæta llfsaf-
komu kvenna. Konur ættu fremur að ein-
beita sér að kröfum um sanngjörn laun fýrir
vinnu sína, laun sem atvinnurekendur
greiða. Þaö þarf einnig aö stokka íslenskt
atvinnullf þannig upp að viðmiðunarstuðull-
inn sé ekki alltaf rekstrargrundvöllur sjávar-
útvegsins sem fram til þessa hefurtreyst á
ódýrt vinnuafl. íslenskt atvinnulíf veröur aö
stefna inn I 21. öldina með það að leiðar-
Ijósi að efla nýjar atvinnugreinar og fram-
leiðsluaðferðir sem geta staðiö undir
mannsæmandi launum. Ein leiö til þess
hlýtur að vera að færa sér I nyt markaðinn
auk kraftsins og sköpunargáfunnar sem I
öllum býr.
/ p X x • * ««
„ o , gefoi í guð oss meira p u o
vinn nni