Tímarit Verkfræðingafélags Íslands - 01.12.1966, Qupperneq 39

TlMARIT VPl 1966
63
Tungnaárhrauna. Á 6. mynd er sýnd þróunar-
saga vatnakerfis Suðurlands.
Enn hélt eldvirknin áfram á Veiðivatnasvæð-
inu og á næstu 4 þúsund árum runnu 5 stórir
hraunstraumar niður sundið milli Búrfells og
Sauðafells og einn fór um Rauðárskarð og þek-
ur nú botn Þjórsárdals. Öll þessi hraun hafa
byggt upp dalinn austan Búrfells þannig, að nú
er hann um 100 m hærri en hann var í lok ís-
aldar, og mynda hraunin fallið sem virkjað er við
Búrfell. Vestan Búrfells rennur áin á sandinum,
sem myndaðist í lok jökultíma og hefur grafið
sig 5-10 m niður í hann.
Eldvirknin inni á Veiðivatnasvæðinu hélt áfram
eftir þetta, en ekki náðu þó hraungos niður að
Búrfelli. Gosin breyttu nokkuð um svip og urðu
meira sprengigos og gusu vikri og ösku. Ástæð-
an er sennilega sú að mikið auðtekið jarðvatn
var í hraununum, sem komin voru, og svo stífl-
aðist Tungnaá af gosunum og rann inn að gos-
stöðvunum. En í þessum síðustu gosum Veiði-
vatnasvæðisins mynduðust Veiðivötn og Vatna-
öldur.
Tungnaár- og Þjórsárhraunin eru öll stórdílótt
blágrýti og eru dílarnir feldspat kristallar. Eru
þau mjög auðgreind frá öðrum hraunum hér
um slóðir á þessum eiginleika og cinnig er hægt
að greina þau sundur á því, hversu þéttir díl-
arnir eru. Var dílaþéttleikinn minnstur fyrst,
óx svo upp í hámark og minnkaði aftur, og yngstu
eldstöðvarnar á Veiðivatnasvæðinu gusu næst-
um dílalausri kviku. Þessi dílaeinkenni hafa mjög
létt kortlagningu hraunanna, því í hverju gosi
virðast dílaeinkennin haldast nokkuð vel, enda
eru dílarnir myndaðir við storknun niður í kviku-
þrónni áður en gaus.
Jf.J/. HeJclugos.
Annað gossvæði, sem mikil áhrif hefur haft
á landmótun við Búrfell er Hekla og nágrenni,
en hátindur Heklu er ekki nema 12 km frá há-
tindi Búrfells. Eldvirknin í Heklu hefur þó verið
mjög með öðrum hætti en á Veiðivatnasvæðinu,
því Hekla gýs minni hraungosum en meiri ösku-
gosum. Einnig eru gosefnin af breytilegri efna-
fræðilegri samsetningu, allt frá blágrýti til
líparíts. Sérstaklega hafa hin súrari gos verið
mikil öskugos.
Eitt hraun frá Heklusvæðinu hefur runnið inn
á Búrfellssvæðið. Er það Sölvahraun, sem sést
á í jaðri jarðfræðikortsins og mun nærri 2000
ára gamalt. Að öðru leyti hefur áhrifa Heklu
fyrst og fremst gætt í öskufalli og auk þess eru
Hekluöskulögin mjög mikilvæg til aldursákvörð-
unar á hraunum og fleiru jarðfræðilegu frá eftir-
jökultíma.
Hekla hefur gosið síðustu 6-7000 árin á þann
hátt, að 5 sinnum hafa orðið mikil líparít vikur-
gos, sem hafa komið eftir nokkurra alda hlé á
gosum. Á eftir fylgdu, með miklu styttra milli-
bili, önnur minni gos með basiskari hraunkviku.
Hin 5 líparít vikurgos eru nefnd H, til H;, með
vaxandi aldri og er H, frá árinu 1104. Það er
fyrsta Heklugosið, sem varð á sögulegum tíma.
H;; er næst elzt og er nálægt 2800 ára gamalt,
þá kemur Hj, sennilega öskustraumur fremur en
loftborin aska, sem fór til suðurs frá Heklu og
kemur því Búrfelli ekki við. Þá kom H4, sem er
4500 ára og loks H-, 6000 ára gamalt samkvæmt
aldursákvörðunum með geislavirku kolefni. H:! og
H., eru lang mestu vikurgosin og er H:1 á hraun-
inu austan Búrfells um 7 m að þykkt og hefur
öskufallið grafið þar skóg, sem vaxið hefur þar
á þeim tíma. Svo ákaft hefur öskufallið verið,
að trjábolirnir hafa ekki náð að brenna og falla
heldur standa eftir holrúm í vikrinum, sem ná
allt að 5 m upp fyrir botn vikurlagsins. í snert-
ingu við vikurinn hafa trén kolazt og eru viðar-
kolaleifar víða í holunum. Voru þesskonar viðar-
kol notuð til aldursákvörðunar á vikurlaginu.
Öskulögin H;[ og H4 mynda fyrst og fremst
skriðurnar við Búrfell og Sámsstaðamúla, en
þær eru víða mjög þykkar eða 20-30 m. H, er
öskulagið, sem eyddi byggðinni í Þjórsárdal. Síð-
an 1104 hafa orðið um 15 gos í Heklu auk fjöl-
margra smágosa í nágrenni hennar, en þar hef-
ur nú undanfarna öld verið gos að jafnaði á
um 34 ára fresti annað hvort í sjálfri Heklu eða
í nágrenni hennar.
5. Tíðni eldgosa og áhætta tengd þeim.
Þar sem hér hefur verið rætt nokkuð um upp-
byggingu jarðlaga á tímanum eftir ísöld af völd-
um jarðelda, þykir mér rétt að ræða örlítið þá
áhættu að virkja á landi, sem er að verða til, bók-
staflega talað. Ekkert bendir til þess, að nein
breyang hafi orðið á þannig, að myndunartím-
anum sé lokið og gosin því hætt að byggja upp
landið.
Tjón, sem gos geta valdið eru þrennskonar:
1) af völdum vatnsflóða, 2) af völdum hraun-
flóða og 3) af völdum öskugosa.
Vatnsflóð verða fyrst og fremst við það, að
gos verða undir jökli. Ekki er vitað um flóð í
Þjórsá af völdum gosa, en ef þau hafa átt sér
stað hafa þau ekki verið að ráði stærri en önn-
ur flóð í ánni þannig, að ekki er ástæða til að