Almanak Hins íslenska þjóðvinafélags - 01.01.1878, Page 51

ALMANAK, ÁRSTÍÐIR OG MERKIDAGAR.
Orðið „almanak" hefir um Iánga tíma verið tíðkanlegt, til
að tákna með þvt bæklíng um dagatal ársins og skiptíng þess
í mánuði, vikur og daga; þar er og skýrt frá árstíðunum, og
hvernig þær skiptast, frá hátíðisdögum og öðrum merkidögum,
frá túngla skiptum og öðru fleira. Nafnið er orðið gamalt, en
þó ekki svo fornt á íslenzku, sem á öðrum túngum. Lærðir
menn telja svo, að það sé komið fyrst upp á Bretlandi (Bre-
tagne), og dregið af því, að brezkur múnkur hafi tekið upp á
því á þriðju öld eptir Krist, að búa til bæklíng um gáng sólar
°g túngls á árinu, og senda út í afskriptum, og hafi sá bækl-
íngur verið kenndur við höfundinn, sem hét Guinclan, og kall-
aður „spádómur rnúnksins (al manach) Ginklans". Aðrir segja,
sem líklegra er, að orðið sé dregið af arabisku orði „al manah“,
sem þýðir „tala" eða reiknlngur, aptur aðrir segja það sé
persneskt orð „elmenak", sem þýðir nýjársgjöf, því stjörnu-
vitríngar í Persalandi hafi verið vanir að gefa konúngi slnum
almanak í nýjársgjöf á hverju ári.
Áður en almennt varð að kalla tímatalsbæklínginn „alma-
nak“, þá var hann hjá oss venjulega kallaður »rím«, og var
það eiginlega rit um þá list, að finna ártíðir, hátíðisdaga,
túnglkomur og fleira með því að telja á ííngrum sínum; því
var það stundum kallað fíngra-rím. Þessi list tíðkaðist almennt
um lönd, og var sá reikníngur kallaður á miðalda latínu com-
pntus, og samin mörg rit um hann, sem sum eru enn til. Vér
höfum frá miðöldunum mikið ritsafn um rímtal og tímatals-
reikníng, sem kallað er »RímbegIa«, og eru þar I fornar rit-
gjörðir, sem rekja má fram á elleftu öld (Stjörnu-Odda-tal), og
þaðan niður eptir. Tvenns konar tímatals rit voru þó mest
tíðkanleg. Annað var »kalendaria«, sem voru upprunnin frá
latínu-klerkum, og höfðu hinn rómverska tlmareiknlng eins og
hann kom frá Róm og tíðkaðist I hinni rómversku kirkju: úr
þessu tímatali var búin til tafla, sem mátti heita ævarandi
almanak, eða cale.ndariumpetpelvuni, ogskri'fað venjulega fremst
eða aptast I hverri messubók, svo þar væri ætíð færi á að sjá
tímatals reglur. Þetta fylgdi hverri kirkju, og margir menn
höfðu það til að rita í merkis-atburði. Annað tímatals rit var
rímstafirnir, það voru trékefli eða tréhríngar með áskornum
merkjum og myndum, sem áttu að þýða ýmislegt, eða það voru
aflángir hríngir, og skorin á merki á báðar hliðar. Stafirnir
voru optast sexstrendir. Stafir þessir voru mest tíðkaðir á
Norðurlöndum, og einkanlega I Npregi, og skornar á rúnir til
merkja, og ýmsar aðrar myndir. Á íslandi voru bókrírn tíðkan-
legri, og er enn til I handritasöfnunum fjöldi rímkvera eptir
ýmsa höfunda, einkum frá seytjándu öld og framan af átjándu.
Hin eldri eru llklega undir lok liðin. Guðbrandur biskup lét
fyrst prenta rímkver á Hólum 1571, að talið er, og síðan eru
prentuð rímkver eptir Þórð biskup I Skálholti, Þorláksson, og
Jón biskup Árnason. Rím Jóns biskups eptir nýja stíl (Lilii
[1878 4] (49)