Freyr - 15.09.1979, Blaðsíða 73

Ágúst H. Bjarnason:
Grös og grasanytjar
INNGANGUR
Frá upphafi byggðar í landinu og fram á þennan dag
hafa l'slendingarnotað margar villtarplöntutegundirtil
ýmsra nytja. Mjög er óvíst, að hve miklu leyti menn
sinntu grasanytjum hér áður fyrr, en þær voru oft taldar
til hlunninda á jörðum. í Grágás (1852) eru m. a. ákvæði
þar að lútandi, að enginn mátti taka eða eta hvannir
leyfisiaust í annars landi, en hverjum manni var heimilt
að eta ber og söl í annars iandi, en eigi mátti bera það
burt og varðaði það þriggja marka sekt eins og hv-
annaát. — Líklegt þykir, að almenningur hafi notað sér
grasanytjar eftir föngum, en einna mest í harðindaár-
um. Farið var um langan veg á grasafjall, á sölvafjöru,
hvönnum safnað, rifið lyng, hrís og mosi, tínd ber og
litunargrös, svo að fáein dæmi séu nefnd. Til eru ýmsar
skráðar heimildir um þennan þátt í búskap íslendinga.
í Ferðabók þeirra Eggerts Óiafssonar og Bjarna Páls-
sonar er mikinn fróðleik að finna bæði hvað varðar
tegundir og meðhöndlun, og má telja hana tll grund-
vallarrita í þessum efnurn. Það, sem til er rltað fyrir
þann tíma, er meira eða minna blandað hjátrú eða þýtt
belnt úr erlendum rltum og óvíst, hvort nokkurn tíma
hefur verið eftir því farið hér á landi. í ritum erlendra
ferðamanna, sem sóttu landlð heim, er minnzt á grös
og grasanytjar, eínkum það, sem kom spánskt fyrir
sjónir.
Enn sem komið er, hefur þessum þætti í menningar-
sögu þjóðarinnar lítt verlð sinnt. Erum við hér sem í
mörgu öðru eftirbátar annarra þjóða. í Noregi hefur
mikilli þekkingu verið haldið til haga og fyrlrfáum árum
kom út bók um þetta efni. Þar er að finna margar svip-
aðar lýsingar og kunnugt er um héðan, enda er talið að
sumt um grasanytjar hafl lifað meðal þjóðarinnar frá
öndverðu. Efalaust fluttu landnámsmenn með sér
ýmsan fróðlelk úr heimahögum sínum, jafnvel komið
með einstakar tegundir eins og vallhumal, sem er'ein
bezta lækningajurtln og líka góð tll ölgerðar.
Fyrir tæpum áratug sendi Þjóðháttadeild Þjóð-
minjasafns íslands út spurningaskrá, þar sem hnýtt
var aftan við aukaspurningu um læknlngaplöntur, og
nokkru síðar aðra skrá um fjallagrös. Það vekur eftir-
tekt, að í svörum manna, sem flestir voru komnir yfir
miðjan aldur, kemur fram, að þeir höfðu sjálfir næsta
lítil kynni af lækningaplöntum. Hins vegar minntust
flestir þess, þegar þeir voru í æsku, var sumt gamalt
fólk þá, sem safnaði plöntum til þess að gera af seyði
og smyrsl eða til litunar. Má af þessu ætla, að margt af
því, sem áður vartíðkað, sé nú farið í glatkistuna. Líkt
er háttað um svo margt annað, en full þörf er á að
reyna að halda því til haga, sem enn lifir að fornu fari.
Um nokkurra ára skeið hef ég forvitnast um grös og
grasanytjar meðal fólks á stopulum ferðum um landið,
og er mér kunnugt um, að til er margur maðurlnn, sem
veit furðu margt um þessa hluti og hvergi er skráð á
bækur. Jafnvel þótt getið sé um það í bókum, er mikils
vert að fá vitneskju um, hve almennt það var, að menn
nýttu sér grös og á hvern hátt.
í trausti þess, að enn sé til fólk, sem nýtir sér villtar
plöntur eða þekkir tii, hvernig það var gert, hef ég tekið
saman eftirf arandi spurningaskrá, þar sem leitað er að
fróðleik um grös og grasanytjar. Þætti mér afar vænt
um, ef fólk vildi íhuga vei, hvort það hafi ekki frá ein-
hverju að segja. Oft er það svo, að það, sem einum
finnst einskis vert, þykir öðrum forvitnilegt. Ég hef
einnig orðið þess áskynja, að margt yngra fólk er
fróðleiksgjarnt um grasanytjar, og væri mér einkar
kærkomið, ef það vildi taka að sér að grennslast fyrir
um þessa hluti meðal eldri kynslóðarinnar.
Plöntur koma svo víða við sögu, að ógerlegt er að
víkja að nema litlu broti af því öllu. í annan stað er ekki
hægt að ætlast til þess, að menn hafi svo yfrið nægan
tíma til þess að svara öllum atriðum, og geta menn þá
vinsað úr eftir því sem henta þykir og bætt öðru við eftir
hentugleikum.
SPURNINGASKRÁ
1) TIL MATAR: i) Sennilega kannast flestir við fjalla-
grös, sem voru m. a. soðin í mjólk eða höfð i
grauta. Hvernig voru þau matreidd? Er kunnugt
um aðrar tegundir, sem voru hafðar í grauta,
súpur eða mjólk? ii) Voru einhverjar aðrar
plöntur eða plöntuhlutar höfð með kjöti, fiski
eða i sósur?
FREYR
637