Fréttabréf Ættfræðifélagsins - 01.06.1998, Blaðsíða 9

Hulda Sigurborg Sigtryggsdóttir
Gullsmiðurinn frá Æðey
Fyrirlestur, haldinn á félagsfundi í Ættfræðifélaginu, fimmtudaginn 26. mars 1998
Landnám á ónumdum sléttum Ameríku, allt
frá Alleghenyíjöllum í Pennsylvaníu til Kali-
forníu er einn af stórkostlegustu þáttum nú-
tímasögu. Þótt íslendingar væm fáir, miðað
viö þann fjölda, sem streymdi vestur frá ílest-
um löndum Evrópu á 19. og 20. öld, þá áttu
þeir samt þátt í að skapa nýjan heim þar
vestra og setja íslenskt svipmót á afmörkuð
svæði.
Einn af þeim þúsundum íslendinga,
sem freistuðu gæfunnar í Vesturheimi var
Sumarliði Sumarliðason, gullsmiður frá Æð-
ey. Líklega væri ekki margt um hann að segja
ef hann hefði ekki fúndið þörf á að halda dag-
bækur á áranum 1851-1914, sem varðveittar
era á handritadeild Landsbókasafns íslands,
Háskólabókasafni. Hann hefði væntanlega
orðið einn af hinum nafnlausa fjölda, sem fór.
Þegar ég fór að skoða dagbækur hans, bréf og
önnur persónuleg gögn, velti ég fyrir mér hvað
þetta efni biöi upp á. Var hægt að nota það til
aö skrifa samfcllda sögu hans eða nota aðeins
brot og brot? Eftir því sem ég ferðaðist meira
mcð þessum 19. aldar manni og skyggndist
betur um í hugarhcimi hans, því sannfærðari
varð ég um, að cfnið biði upp á heildstæða
sögu. Um lcið vaknaði sú spurning, hvaða að-
ferðum væri bcst að beita við úrvinnslu dag-
bókanna? Hveiju á að halda og hveiju að
sleppa? Mín niðurstaða var sú, að skrifa sögu
hans í tímaröð, en jafnframt draga út úr sögu
hans ákveðna meginþætti -þætti, sem vörpuðu
ekki aðcins ljósi á hann sem cinstakling,
heldur lýstu um leið upp hans nánasta um-
hverfi og söguna, skoða þá nákvæmlega,
stækka og setja síðan aftur í sitt fyrra sam-
hengi; bæta við ýmsum atriðum, sem kunn era
úr sögunni til að þétta frásögnina. Ævi-
minningar hafa lítið sagnfræðilegt gildi, ef
lesandinn öðlast elcki dýpri skilning á sögu-
legum breytingum og á hlutverki
einstaklinganna við að þróa hvert þjóðfélag og
liafa áhrif á umhverfí sitt. Dagbókarfærslumar
sýna hvemig uppeldi og íslenskt þjóðfélag
móta þennan einstakling og hvemig hann
bregst við ytri atburðum og umhverfi sínu.
Vandamálið í. sambandi við persónu-
leg skrif Sumarliða er hins vegar, að þau
skýra ekki frá öllu, sem á daga hans dreif. Oft
era dagbókarfærslumar stuttaralegar og skilja
eftir íleiri spumingar en þær svara. Sömu
vandamál einkenna einnig bréfin. í þessum
heimildum era eyður, sem verður að fylla í
eftir öðram leiðum. Ég hef gripið til þess ráðs
að nota bréf frá íslendingum, sem bjuggu í
sömu nýlendum og Sumarliði á sama tíma. ís-
lensku blöðin, sem gefin vora út vestanhafs og
fluttu reglulega fréttir úr nýlendunum, hafa
reynst nýtileg. Vandfyltari era hins vegar
eyður, sem varða cinkamál Sumarliða áður en
hann flyst vestur.
Til að ráðast í þetta verk leitaði ég til
Rannsóknarráðs íslands um stuðning og var
svo heppin að fá styrk til að skrifa sögu
Sumarliða. Því verki er nú að mestu lokið og
vonandi birtist afraksturinn í bók síðar á
árinu. Það sem hér fer á eftir cru brot úr lífs-
hlaupi Sumarliða.
Um 1830 búa á Kollabúðum í Þorska-
firði Sumarliði Brandsson og Ingibjörg Jóns-
dóttir. Sumarið 1830 cr ung stúlka, Helga
Ebencscrsdóttir, vinnukona á Kollabúðum.
Helga, sem talin er „notaleg bæði við menn og
málleysingja",1 gcngur að heyskap, ásamt
öðra vinnufólki og Sumarliða. Þegar líður að
jólum má öllum vera ljóst, aö bæði hús-
móðirin og Helga era orðnar ærið miklar um
sig. Virðist allt benda til þess, að þær muni
leggjast á sæng á svipuðum tíma. Húsbóndinn
á heimilinu viðurkennir að vera valdur að
ástandi Helgu og um Ingibjörgu þarf ekki að
spyrja. Hinn 25. febrúar 1831 eignast Helga
og Sumarliði dóttur. Prestar tíunda samvisku-
samlega í kirkjubækur hverskonar börn það
era, sem þeir skíra. í þetta sinn er það „frillu-
bam", sem hlýtur nafnið Þorgerður.2 Þorgerði
Iitlu verður ekki langra lífdaga auðið. Hún
deyr rúmum mánuði síðar, hinn 1. apríl úr
landfarsótt.3 Þann sama dag fæðir Ingibjörg
Sumarliöa „egtabarn" - son, scm skírður er
Einar.’1 Áfrain er Helga á hcimilinu fram að
1 Gils Guömundsson, Frá ystu nesjum III, Ólafur Þ.
Kristjánsson skráöi 2. útg. (Hf. 19S2), 159.
" ÞI. Minesterialbók Staöar- og Reykhóla Barðastranda-
sýslu 1831,35.
3 ÞI. Minesterialbók Staðar- og Reykhóla Barðastranda-
sýslu 1831, 125.
J ÞÍ. Minesterialbók Staöar- og Reyklióla Barðastranda-
sýslu, 1831, 34.
9