Bændablaðið - 18.12.2007, Blaðsíða 14

Bændablaðið | Þriðjudagur 18. desember 20071
Yfirleitt er litið svo á að hest-
urinn hafi fylgt Íslendingum frá
upphafi landnáms og átt mikinn
þátt í að gera búsetu hér mögu-
lega. Menn líta jafnan svo á að
notkun hesta á Íslandi hafi verið
vandkvæðalaus og eins háttað
allt frá upphafi og allt þar til ný
tækni leysti þá af hólmi en það er
líklega talsverð einföldun. Þetta
kom fram í erindi sem Jón Árni
Friðjónsson sagnfræðingur hélt á
vegum Söguseturs íslenska hests-
ins á Hólum fyrr í haust. Þar
fjallaði hann um sögu járninga
á miðöldum en áður hefur hann
ritað grein um efnið sem birtist í
tímaritinu Sögu árið 2005.
Saga járninga er áhugaverð fyrir
margra hluta sakir. Hér á landi virð­
ast menn almennt ekki hafa farið að
járna hesta sína fyrr en á 15. öld.
Það vekur upp margar forvitnilegar
spurningar varðandi notkun hests­
ins fyrir þann tíma en einnig um
það hvaða þýðingu það hafði fyrir
landsmenn þegar skeifnainnflutn­
ingur hófst fyrir alvöru.
Jón Árni segir skeifur fyrst
hafa komið til sögunnar sem hluti
af búnaði riddarahesta og hafi
breiðst út í Evrópu á miðöldum,
en notkun þeirra hafi ekki tíðkast
á Norðurlöndum fyrr en í fyrsta
lagi á 11. öld. Norrænir menn not­
uðu jafnan ójárnaða hesta að sumri
á víkingaöld, en til vetrarferða
ráku þeir einfalda járngadda upp í
gegnum hófa að framanverðu, svo­
nefnda ísbrodda.
„Íslendingar riðu því að mestu
ójárnuðu fyrstu aldirnar og þó að
eitthvað hafi verið smíðað af skeif­
um er á leið hafa þær verið dýrar,“
segir Jón Árni og bendir á að lík­
ast til veki það furðu að menn hafi
ferðast á þann hátt um erfiða fjall­
vegi, „en líklega má einnig líta
á það sem vísbendingu um það
hversu mjög gróðurþekja og jarð­
vegur hafa eyðst.“
Hitt verður að hafa hugfast, segir
Jón Árni, að viðmið okkar um það
hvað sé viðunandi meðferð á reið­
hestum er annað en á miðöldum.
Járning ekki með öllu vandalaus
„Í rauninni gengur okkur jafnilla
að skilja hvernig fólk gat gengið á
skinnskóm eða jafnvel berfætt um
þetta grýtta land. Reiðmenn mið­
alda hafa sjálfir verið vanir því að
verða sárfættir á vondum vegum og
ferðatilhögun þeirra hefur mótast af
annars konar tilfinningu fyrir land­
inu sem þeir ferðuðust yfir heldur
en nútímamenn þekkja. Þá þarf líka
að hafa í huga að járning er ekki
með öllu vandalaus aðgerð, jafn­
vel þó notuð séu nútímaáhöld. Það
hefur sem sé verið áhættuminna að
járna alls ekki og fara sér hægt um
vegleysur en að járna með frum­
stæðum tækjum og grófum nögl­
um,“ segir Jón Árni.
Í Íslendingasögum er nokkr­
um sinnum minnst á járningar og
hið sama gildir um Sturlungu, öll
dæmin virðast snúast um vetrar­ eða
haustferðir, en elsta íslenska heim­
ildin um járningu er að sögn Jóns
Árna líklega að finna í Hávamálum
þar sem ást fláráðra kvenna er sögð
vera „sem aki jó óbryddum/á ísi
hálum“.
Nefnir Jón Árni að í Íslendinga­
bók Ara fróða komi fram að landið
hafi verið víði vaxið og sé það rétt
hafi það verið ógreiðfært yfirferðar.
Leiða megi líkur að því að fyrstu
kynslóðir Íslendinga hafi hvorki
búið að miklum hestakosti né
greiðfærum reiðgötum. Þegar kom
fram á 12. og 13. öld hafi verið
farið að rætast verulega úr þessu,
en ætla megi að sjóflutningar hafi
skipt meira máli á miðöldum en
síðar varð. Á 13. og 14. öld áttu
Norðlendingar talsvert af stórum
farmaskipum, sbr. frásögnina af
Flóabardaga 1244. Þessi skip hafa
verið notuð til þess konar flutninga,
sem síðar fóru einkum fram á hest­
um, en slíkum skipaflota var ekki
til að dreifa nyrðra á síðari öldum.
Hetjur Íslendingasagna og höfð­
ingjar Sturlungu hafa sennilega að
mestu riðið ójárnuðu.
Bættu sér upp járnleysið með
mikilli hestaeign
„Menn hafa trúlega að einhverju
leyti bætt sér upp járnaleysið með
því að eiga marga hesta og það
hefur þótt höfðingsbragur að hafa
hestaskipti við ferðalanga. Þannig
má leiða líkur að því að sá siður
hestamanna síðari tíma að hafa
hestakaup, þ.e. skipta á hestum,
eigi sér fornar rætur í greiðasemi
og gestrisni. Loks þarf jafnan að
hafa hugfast að ferðalangar þurftu
ekki að hafa áhyggjur af hindrunum
á borð við girðingar og skurði, auk
þess sem vegir voru ekki malborn­
ir,“ segir Jón Árni.
Hann segir einnig rétt að leiða
hugann að reiðlaginu sjálfu; gang­
sömum íslenskum hestum sé mörg­
um eðlilegt að leita í rólegt skeið
eða skeiðborið tölt þegar þeir fara
að lýjast. „Ferðalagaskeið“ þyki
ekki merkileg gangtegund nú, en
hestar sem það var tamt hafi í eina
tíð þótt ágætir til ferðalaga og þyki
jafnvel enn. Þessi gangur hefur
hentað sárfættum og ójárnuðum
hestum fyrri tíma vel. „Við verðum
jafnvel að spyrja okkur að því hvort
íslenski hesturinn hefði varðveitt
gagnsemi sína jafnvel og raun ber
vitni ef honum hefði jafnan verið
riðið um landið þungjárnuðum,“
segir Jón Árni.
Ódýrir hestskór hrundu af stað
samgöngubyltingu
Hann segir litlum sögum fara af
almennri notkun skeifna hér á
landi fyrr en Englendingar hófu
hingað siglingar á 15. öld, en þeir
fluttu inn margs konar vörur, m.a.
ódýra hestskó sem svo voru nefnd­
ir; orðið skeifa kemur fyrst fyrir
í heimildum frá 16. öld. Þessi
umskipti segir Jón Árni að hljóti að
hafa hrundið af stað samgöngubylt­
ingu og haft áhrif á átök 15. og
16. aldar um völd og eignir. Hann
nefnir að biskupsstólarnir hafi
tekið að safna að sér útvegsjörð­
um á síðmiðöldum og á 15. og 16.
öld hafi til að mynda jarðeignasafn
Hólastól vaxið ört, þær jarðir sem
fjær lágu voru leigðar út í kippum,
svonefndum umboðum. Eitt þeirra
var Urðaumboð við Eyjafjörð,
en þaðan fóru skreiðarlestir um
Heljardalsheiði til Hóla, „og þá
hefur komið sér vel að geta járn­
að lestaklára, hvort sem þeir hafa
allir fengið að njóta þess,“ segir
Jón Árni og bendir á að reist hafi
verið sæluhús á heiðinni sem líkast
til hafi þjónað þessum flutningum.
„Skreiðarflutningar fóru næstu ald­
irnar almennt fram á hestum, ekki
skipum eins og algengt var á 14.
öld. Landflutningar tóku þannig
við af sjóflutningum, ef svo má
að orði komast. Oft var þetta tengt
kvaðavinnu. Þannig er „hestlán í
lest” t.d. algeng kvöð á landsetum
Hólastóls í Skagafirði, samkvæmt
Jarðabók Árna Magnússonar og
Páls Vídalín.“
Innflutningur á skeifum hafði
þýðingu fyrir höfðingja og
valdastofnanir
Vel má vera að hestafjöldi á Íslandi
hafi verið einsdæmi, a.m.k. miðað
við það sem gerðist í Evrópu; um
1700 var um einn hestur á móti
hverjum tveim íbúum og á 19.
öld voru þeir enn fleiri. Vafalaust
hefur verulegur hluti þeirra aldrei
verið járnaður. Þessi mikli fjöldi
skýrist líka af því að hestar voru í
raun ekki aldir hér eins og venjuleg
húsdýr heldur gengu að miklu leyti
sjálfala.
Þó að venjulegir íslenskir bænd­
ur hafi löngum orðið að spara við
sig járningar og nota áburðarhesta
ójárnaða heima við hefur innflutn­
ingur á tiltölulega ódýrum skeifum
haft mikla þýðingu fyrir höfðingja
og valdastofnanir. Hann hófst fyrir
alvöru um það leyti sem veðurfar
fór kólnandi og hefur gert samfé­
laginu auðveldara að bregðast við
vaxandi jarðvegseyðingu og erf­
iðari skilyrðum til langferða.
MÞÞ
Almennt ekki farið að járna hesta hér á landi fyrr en á 15. öld:
Bændur spöruðu við sig járningar en ódýrar skeifur
höfðu þýðingu fyrir höfðingja og valdastofnanir
Jón Árni Friðjónsson sagnfræð-
ingur.
Þeir eru vel ríðandi þessir menn út handritinu AM 345 fol frá 16. sem geymt
er í Árnastofnun.
Finnskir ísbroddar frá miðöldum.
Þegar Magnús Magnússon, eig-
andi og ritstjóri Skessuhorns,
vikublaðs allra Vestlendinga,
lítur yfir farinn veg, segist hann
stoltur af því starfi sem þar
hefur verið unnið undanfarin tíu
ár. Þann 18. febrúar árið 1998
kom fyrsta tölublað Skessuhorns
út svo brátt fagnar það 10 ára
afmæli sínu.
„Jú, það er rétt, við verðum tíu
ára í febrúar og vorum að gefa út
viðtalsbókina Fólkið í Skessuhorni
í tilefni af áfanganum. Ég hugsa
að við gerum eitthvað í kringum
afmælisdaginn 18. febrúar en það
á eftir að skipuleggja það. Við
höfum gefið Skessuhorn út óslit­
ið síðan og erum eitt stærsta hér­
aðsfréttablaðið í dag. Við erum
að jafnaði með 32 síðna blað og
höfum, að ég held, þokkalega
fjölbreytt efnisval. Í það minnsta
fellur blaðið Vestlendingum vel í
geð,“ útskýrir Magnús en nú starfa
tíu manns hjá Skessuhorni.
Úr atvinnuráðgjöf í blaðaútgáfu
Upphaflega stofnaði Magnús blað­
ið með Gísla Einarssyni frétta­
manni en Magnús hætti á árunum
2001­2003. Hann kom síðan aftur
að útgáfufélaginu, keypti það og
tók við blaðinu og ritstjórn í fram­
haldinu.
„Árið 1997 hafði Gísli verið
ritstjóri á blaði sem kom út um
skeið og hét Vesturlandspósturinn.
Það hafði farið flatt og hafði Gísli
áhuga á að koma að útgáfu en
þá var ég starfandi atvinnuráð­
gjafi hjá SSV. Hann kom til mín
á skrifstofuna og við fórum í þetta
saman og ég eiginlega ánetjaðist
þessu verkefni eins og algengt er
með atvinnuráðgjafa. Ég hafði lít­
illega kynnst fréttamennsku, var
um skeið fréttaritari fyrir NT í
Borgarfirði, ritstýrði skólablaði
á Bifröst og hafði áhuga á lands­
hlutamiðlun enda hef ég alltaf
borið hag landsbyggðarinnar fyrir
brjósti. Eftir stofnun Skessuhorns
hætti ég sem atvinnuráðgjafi og
þannig hóf ég aðkomu mína að
útgáfustörfum,“ segir Magnús.
Merkilegt að héraðsfréttablöð lifi
Magnús leggur áherslu á mik­
ilvægi héraðsfréttablaða hér á landi
og segir þau gegna afar þýðing­
armiklu hlutverki, ekki síst eftir að
áhugi dagblaðanna á landsbyggð­
inni minnkaði.
„Það er í raun merkilegt að það
séu til héraðsfréttablöð í dag eins
og starfsumhverfi þeirra hefur
verið að þróast. Það er t.d. mikil
samþjöppun á fyrirtækjamark­
aði og því er nánast öllum helstu
fyrirtækjum í verslun stýrt af
höfuðborgarsvæðinu. Þannig fá
landshlutablöðin sífellt minni hlut­
deild í auglýsingakaupum þessara
fyrirtækja enda ber unga fólkið á
markaðsdeildum stórfyrirtækj­
anna lítið skynbragð á hvaða miðl­
ar eru lesnir á landsbyggðinni.
Við á Skesssuhorni þurfum t.d.
að fjármagna æði stóran hluta af
rekstri fyrirtækisins með auglýs­
ingasölu. Kannski hefur sá þáttur
tekist betur hjá okkur en mörgum
öðrum sambærilegum miðlum
en það er vafalaust vegna þess
að Vesturland hefur vegna bættra
samgangna sífellt verið að færast
nær höfuðborgarsvæðinu og því
eru Vestlendingar góður markhóp­
ur,“ segir Magnús. Hann segir að
framtíðarstefna Skessuhorns sé að
reyna að halda sínum hlut í vax­
andi samkeppni á fjölmiðlamark­
aði. „Við gefum út vandað blað
og okkar áhersla er að halda því
áfram. Ef lesendur eru ánægðir
koma bæði áskriftartekjur og aug­
lýsingar af sjálfu sér. Þá rekum við
fréttavefinn Skessuhorn.is, sem er
aðalvefgátt í þennan landshluta,
en við leggjum höfuðáherslu á
blaðhlutann í okkar rekstri,“ segir
Magnús.
Viðtalsbók fyrir jólin
Sem fyrr sagði gefur útgáfufélag
Magnúsar út nú fyrir jólin viðtals­
bókina Fólkið í Skessuhorni í til­
efni af afmælinu. Í henni eru 62
viðtöl við áhugaverða Vestlendinga
sem birst hafa í Skessuhorni á
þessum fyrsta áratug blaðsins.
„Við höfðum tekið mikið af
góðum viðtölum við áhugavert
fólk í gegnum tíðina og því kom
þessi hugmynd upp. Við fengum
rótgrónar utanaðkomandi blaða­
konur, þær Fríðu Björnsdóttur
og Jóhönnu Harðardóttur, til að
velja viðtölin í bókina. Bókin fær
feiknagóðar viðtökur og hefur
vakið mikinn áhuga. Það hittist
líka þannig á að lítið er af við­
talsbókum á markaði fyrir þessi
jól, svo hún passar vel inn í jóla­
bókaflóruna. Í bókinni eru viðtöl
sem 18 blaðamenn hafa unnið og
það eitt gerir bókina fjölbreytta
og áhugaverða lestrar. Fyrst og
fremst er hún þó skemmtileg af
þeim sökum að á Vesturlandi býr
skemmtilegt fólk og mér finnst
bókin endurspegla það,“ útskýrir
Magnús að lokum.
ehg
„Landshlutamiðlun er afar mikilvæg“
Í tilefni af tíu ára útgáfuafmæli
Skessuhorns var ráðist í viðtals-
bókina Fólkið í Skessuhorni sem
inniheldur 62 viðtöl við áhugaverða
Vestlendinga.
Magnús
Magnússon,
eigandi
og ritstjóri
Skessuhorns,
lítur björtum
augum til
framtíðar á
útgáfu blaðs-
ins þó að
umhverfi hér-
aðsfréttablaða
fari síst batn-
andi.