Bændablaðið - 18.12.2007, Blaðsíða 32

Bændablaðið | Þriðjudagur 18. desember 20073
Líf og starf
Það eru engir eins lánsamir og
við Íslendingar þegar kemur að
húshitun, enda erum við dugleg-
ir að beisla endurnýjanlegan og
ódýran jarðvarma. Hitaveitur
færa um 90% landsmanna
ódýra og hreina orku sem er oft
vanmetin. Sá hópur sem eftir
situr býr á svokölluðum köld-
um svæðum þar sem jarðhita
nýtur ekki við eða er ófundinn
enn. Langstærsti hluti þessa
hóps býr við rafhitun meðan enn
aðrir nota olíu til hitunar. Báðir
kostirnir eru talsvert dýrari en
sú orka sem heita vatnið býður.
Til að jafna búsetuskilyrði hefur
hefur rafmagn og olía verið
greidd niður síðan 1982.
Þann 24. nóvember 2005 hófst
formlega rekstur Orkuseturs, sem
staðsett er að Borgum á Akureyri.
Hlutverk setursins er að stuðla að
aukinni vitund almennings og fyr­
irtækja um skilvirka orkunotkun
og möguleika til orkusparnaðar
en verkefnin eru einnig á sviði
nýrra orkugjafa og gerð fræðslu­
efnis. Það er því sjálfgefið að eitt
af meginmarkmiðum Orkuseturs
er að vinna með þennan hóp not­
enda sem býr í raf­ og olíuhituðu
húsnæði.
Niðurgreiðslur
Niðurgreiðslur ríkisins eru umtals­
verðar og nemur upphæðin árlega
um milljarði króna. Niðurgreiðslan
er um um þrjár krónur á kWh á
allri hitun upp að fjörtíu þúsund
kWh.
Þá má segja að þeir sem njóta
niðurgreiðslna séu í raun að hita
híbýli sín í samvinnu við ríkið.
Það er því sameiginlegt hags­
munamál ríkis og íbúa að ná
niður kostnaði við rafhitun. Út frá
hreinni orkunýtni er ljóst að nið­
urgreiðslur minnka áhuga á orku­
sparnaði og draga úr hagkvæmni
ýmissa orkusparandi aðgerða.
Niðurgreiðslukerfið býður hins­
vegar líka upp á ýmsa möguleika
t.d. eingreiðslu sem gæti orðið
veruleg hvatning til aðgerða. En
hvað er til ráða?
Til einföldunar má skipta mögu­
leikunum á lækkun kostnaðar við
rafhitun í þrennt:
• Aukin vitund um orkunýtni
• Aðrir orkugjafar
• Bætt einangrun
Aukin vitund
Með aukinni vitund notenda
um bætta orkunýtni má ná fram
umtalsverðum sparnaði með litlum
sem engum tilkostnaði. Til dæmis
er vitað að orkunotkun minnk­
ar um 7% ef innihiti er lækkaður
um 1°C. Ef við gerum ráð fyrir
að helmingur notenda hafi örlítið
of heitt inni, þá er fræðilega hægt
að minnka orkunotkun á ári um 12
GWh og spara ríkinu um 35 m.kr.
Rétt hitastýring á ofnum og skyn­
samlegri loftun eru önnur dæmi
um ódýrar leiðir til að draga úr
hitatapi.
Orkusetur hefur þegar sett upp
heimasíðu þar sem finna má ýmsar
ráðleggingar um orkusparnað við
húshitun.
Aðrir orkugjafar
Gnægð hreinnar og ódýrrar orku
hefur þrengt sjóndeildarhring okkar
talsvert og fjölbreytni orkugjafa á
Íslandi er því minni en gengur og
gerist annars staðar. Fáir kostir eru
samkeppnishæfir við jarðhitann en
varmadælur og viðarkynding þykja
víða vænlegir kostir erlendis til að
draga úr rafhitun. Niðurgreiðslan
tryggir oftast að aðrir kostir stand­
ast illa arðsemiskröfur en það gæti
breyst í ákveðnum tilvikum ef þær
væru greiddar út í einu lagi sem
eingreiðsla líkt og átta ára nið­
urgreiðsla er greidd út til að liðka
fyrir hitveituvæðingu. Dæmi um
lausn sem fræðilega gæti sparað
umtalsverða orku eru varmadælur.
Varmadælur eru af ýmsum gerðum
en samanstanda venjulega af dælu­
búnaði og leiðslum sem mynda
lokað gas/vökvakerfi. Varmadæla
skilar frá sér varmaorku til upp­
hitunar. Til þess þarf hún raforku
til að knýja dælukerfið en sú raf­
orka er þó mun minni en þyrfti við
hefðbundna rafhitun.
Íslenskar aðstæður eru að mörgu
leyti sérstæðar t.d. með tilltiti til
loftslags og berggerðar og brýnt er
að kanna áhrif þess á hinar ýmsu
gerðir varmadæla. Orkusetur hefur
komið að nokkrum verkefnum þar
sem markmiðið er að greina tækni­
lega frammistöðu varmadæla en
einnig finna þætti sem hafa úrslita­
áhrif á hagvæmni slíkra verkefna.
Viðarkynding er annar mögu­
leiki og töluverður hluti skóg­
arbænda er á niðurgreiddri rafhit­
un. Kanna þarf möguleikann á því
að nýta grisjunarvið til kyndingar
á einstökum bæjum. Verkefni á
þessu sviði er þegar hafið í sam­
vinnu við Norðurlandsskóga og
stefnt er á að setja upp einn til­
raunaofn á skógarbýli.
Bætt einangrun
Með því að draga úr hitatapi húsa
má oft minnka kostnað við kynd­
ingu. Einangrun húsa er mismun­
andi og varmatap í eldri húsum er
oft á tíðum mikið, enda voru lág­
markskröfur til einangrunargilda
byggingarhluta mun minni á árum
áður. Endurglerjun og ný klæðning
geta dregið verulega úr orkutapi
húsa en orkusparnaðurinn einn og
sér dugir þó sjaldnast til að borga
upp endurbæturnar. Viðhald er þó
alltaf nauðsynlegt og húseigendur
eru ekki alltaf meðvitaðir um þann
orkusparnað sem slíkum aðgerðum
fylgir.
Upplýsingar um orkuhag­
kvæmni einangrandi aðgerða ættu
að vera hvetjandi og flýta fyrir því
að húseigendur fari í endurbætur á
eldra húsnæði.
Orkusetur hefur sett upp tvær
gagnvirkar reiknvélar sem aðstoða
húseigendur við að átta sig á þeim
orkusparnaði sem fylgir slíkum
framkvæmdum. Önnur reiknivélin
reiknar út orkusparnað og kostnað
við endurglerjun. Notendur velja
fyrst veðurstöð næst þeim og síðan
stærð gluggaflatar, óskainnihita og
glergerð fyrir og eftir breytingar.
Reiknivélin gefur upp orkusparn­
að, efniskostnað og endurgreiðslu­
tíma. Efniskostnaður felur í sér
gler og ísetningarefni en mjög
auðvelt er að bæta við vinnukostn­
aði með því að hækka handvirkt
kostnað í reiknivélinni. Dæmi um
niðurstöður:
Það er athyglisvert að skoða
sparnað ríkis miðað við þetta
dæmi. Ef við gerum ráð fyrir að
heildarhitun sé undir 40 þús. kWh
og niðurgreiðslan 3 kr/ kWh þá má
áætla að 8 ára sparnaður ríkis nemi
um 134 þús. kr. Ef þessi sparn­
aður væri greiddur út í einu lagi
myndi það lækka efniskostnað um
meira en þriðjung og stytta end­
urgreiðslutímann verulega. Slíkar
eingreiðslur væru mikil hvatning
til framkvæmda.
Önnur reiknivél metur orku­
sparnað vegna nýrrar klæðningar.
Virknin er svipuð, notendur velja
fyrst veðurstöð næst þeim og síðan
flöt útveggja, óskainnihita, bygg­
ingartímabil og að lokum þykkt
nýrrar einangrunar. Reiknivélin
gefur síðan upp orkusparnað vegna
klæðningarinnar og hægt er að
reikna fyrir eitt ár eða fleiri.
Niðurlag
Niðurgreiðslur eru góðar og gildar
sem jöfnunarstyrkur og nauðsyn­
legar til að jafna aðstöðumun íbúa
á landinu. Það er þó íhugunarefni
hvort ekki megi útvíkka þennan
styrk og huga meira að verkefn­
um sem draga úr orkunotkun og
minnka þannig niðurgreiðslur til
lengri tíma litið. Árið 2005 var nið­
urgreiðsluþakið hækkað í 40 þús.
kWh. Ætla má að kostnaðurinn við
þá aðgerð hafi kostað ríkið um 40
milljónir króna. Fyrir þá upphæð
hefði t.d. verið hægt að styrkja
gluggaskipti að hálfu sem spara
myndu 1.7 GWh á ári og ríkinu
allt að 5 milljónir árlega. Þannig
hefði líklega verið hægt að aðstoða
stóran hluta þeirra sem notuðu
meira en 40 þús. kWh til að kom­
ast niður fyrir niðurgreiðsluþakið.
Þá má einnig færa rök fyrir því að
slíkir styrkir væru atvinnuskapandi
og ykju verðmæti eigna á köldum
svæðum.
Forsendur Niðurstöður
Meðalútihiti 2,1°C Orkusparnaður á ári 5.562 kWh
Stærð glugga 28 m2 Lækkun kostnaðar á ári 27.814 kr.
Óskainnihiti 21°C Efniskostnaður ca. 302.680 kr
Glergerð fyrir
breytingar
Tvöfalt gler Endurgreiðslutími 10,9 ár
Glergerð eftir
breytingar
Tvöfalt K-gler 8 ára sparnaður ríkis 133.510 kr.
Raforkuverð 5 kr/kWh
Gagnvirkar reiknivélar um bætta einangrun Sigurður Ingi Friðleifsson
framkvæmdastjóri Orkuseturs
sif@os.is
Orkumál
Svona lítur reiknivélin út á heima-
síðu Orkuseturs: www.orkusetur.
is
Heilsa bænda
Samkvæmt norrænni könnun eru
minni líkur á því að bændur fái
krabbamein en aðrar stéttir í land­
inu. Það má velta fyrir sér hvaða
þættir séu frábrugðnir í lífi og
umhverfi bænda annars vegar og
annarra stétta hinsvegar. Það sem
manni dettur í hug sem helstu
áhrifaþættir geta m.a. verið hlutir
eins og meiri útivera, betra/öðruvísi
mataræði, minni mengun, minni
streita, meiri hreyfing, sjálfræði og
fjölbreytni í starfi. Margt er jákvætt
í vinnuumhverfi bænda sem hægt
er að draga lærdóm af.
Bændur slasast
Í landbúnaði verða fleiri slys en
almennt gerist í öðrum starfsstéttum.
Slysin eru einnig að jafnaði alvarlegri.
Á síðustu árum hefur margt breyst til
batnaðar í vinnuumhverfi bænda. Á
sjöunda og áttunda áratugnum voru
alvarleg slys mjög algeng. Þetta voru
mikið til slys við aðstæður sem voru
allt aðrar en eru í dag. Meðal annars
var algengt að á dráttarvélar vant­
aði veltigrindur , brunnar voru víða
óbyrgðir og hlífar vantaði á drifsköft
svo eitthvað sé nefnt.
Árið 2004 var gerð slysakönnun
meðal bænda á Íslandi. Sendir voru
2000 spurningarlistar og var svar­
hlutfall 55%. Sjá töflu.
Áberandi er hversu hátt hlut­
fall slysa verður við vinnu með
og kringum dýr eða 48%. Þarna
er meðal annars hægt að álykta
að víða séu þrengsli of mikil. En
ef litið er á vinnu við og með dýr,
vinnu við viðhald á vélum og vinnu
við viðhald og endurbygginu á hús­
næði þá sést að í þessum þrem
flokkum verða um 76% af öllum
slysum í landbúnaði.
Áhættumat
Með tilkomu Reglugerðar nr. 920
frá 2006 um skipulag og fram­
kvæmd vinnuverndarstarfs á vinnu­
stöðum, er öllum vinnustöðum nú
skylt að gera skriflegt áhættumat.
Landbúnaður er ekki undanskilinn.
Í grófum dráttum gengur áhættu­
matið út á að greina hættur í vinnu­
umhverfinu, skrá þær niður og meta
áhættuna sem þeim fylgir. Gera
síðan áætlun þar sem úrbætur eru
ákveðnar og tímasettar. Úrbótum er
forgangsraðað eftir áhættustigi.
Við framkvæmd áhættumats er
tilvalið að hafa niðurstöðurnar úr
könnuninni til hliðsjónar. Byrja að
greina hætturnar í kringum störf
tengd dýrunum, viðhaldsvinnu og
endurbyggingum.
Áhættumat krefst nýrrar hugs­
unar en aðferðafræðin hefur verið
þekkt í þó nokkurn tíma. Frændur
okkar Danir hafa framkvæmt
áhættumat á vinnustöðum síðan
1993 og Þjóðverjar síðan 1995.
Upphafið að gerð áhættumats er að
í ljós kom að vinnutengdum vanda­
málum í Evrópu fækkaði ekki og
það þurfti að leita nýrra leiða.
Hugmyndafræðin er að fá starfs­
fólkið sjálft á vinnustöðunum til að
hugsa um vinnuverndarmál.
Á heimasíðu Vinnueftirlitsins er
mikið efni sem hægt er að nýta sér
við gerð áhættumatsins, m.a. bæk­
lingar og eyðublöð. Til eru vinnu­
umhverfisvísar/gátlistar fyrir 23
starfsgreinar og þar á meðal fyrir
landbúnað. Sýnt er útfyllt dæmi
fyrir skrifstofuumhverfi sem hægt
er að nýta sér til að komast í gang.
Dæmið kemur ekki inn á landbún­
aðarstörf en sýnir ágætlega aðferða­
fræðina við gerð áhættumats.
Á bændabýlum fer fram fjöl­
breytt starfsemi. Þar getur auk hefð­
bundins landbúnaðar verðið stund­
aðar vélaviðgerðir, ýmsar smíðar,
ferðaþjónusta, veiðar og fleira.
Áhættumat bænda getur þess
vegna verið viðamikið. Þeir geta
þurft að styðjast við fleiri en einn
vinnuumhverfisvísi. Auk vinnuum­
hverfisvísis fyrir landbúnað, geta
bændur stuðst við vísa fyrir málm­
smíði, bifreiðaverkstæði og tré­
smíðaverkstæði.
Við áhættumat þarf einnig að huga
að starfsöryggi annarra sem koma inn
á svæði bændabýla t.d starfsmenn frá
mjólkurbúum, starfsmenn sláturhúsa
og verktaka almennt.
Vert er að benda á að áhættumat
er ekki einungis gert til að fyr­
irbyggja slys og óhöpp heldur einnig
til að koma í veg fyrir andlegt og lík­
amlegt álag, vanlíðan og heilsutjón.
Púslmyndin minnir okkur á að við
gerð áhættumats er mikilvægt að taka
með alla þætti sem koma að vinnuum­
hverfinu og framkvæmd vinnunar.
Áhættumat í landbúnaði
Könnun á hlutföllum slysa meðal bænda eftir búformi og störfum
Fjárbændur Kúabændur Blönduð bú fjár-
og kúabænda
Annað land-
búnaðarform
Meðaltal fyrir
öll búform
Viðhald á vélum 11,4% 10,3% 7,4% 16,1% 11,3%
Þrif og hreinsunarstörf 3,0% 2,1% 1,7% 0,0% 1,7%
Meðhöndlun á vörum og efnum 3,0% 4,1% 2,5% 3,2% 3,2%
Á göngu um vinnusvæðið 5,1% 3,1% 5,0% 6,5% 4,9%
Viðhald og endurbyggingar 15,7% 24,8% 15,7% 9,7% 16,5%
Vinna með og í kringum dýr 39,8% 51,5% 59,5% 41,9% 48,2%
Önnur vinna 22,0% 4,1% 8,2% 22,6% 14,2%
Könnun á vegum Rannsóknarstofu í vinnuvernd, 2004
Leifur Gústafsson
fagstjóri áhættumats, Vinnueftirliti
ríkisins
leifur@ver.is
Vinnuvernd