Bændablaðið - 18.12.2007, Blaðsíða 36

Bændablaðið | Þriðjudagur 18. desember 20073
Kæru lesendur.
Að þessu sinni langar mig til þess
að fjalla um nokkrar bækur sem
taka hver og ein á einhvern áhuga­
verðan hátt á viðfangsefninu garð­
ar, gróður, ræktun og jurtir. Öll eiga
þessi rit það sameiginlegt að veita
innsýn í notkun á jarðargróðri til
manneldis og ræktun í eigin garði
og geta þannig glatt okkur yfir há­
tíðirnar um leið og sól hækkar á
lofti.
Fyrst ber að nefna rit Björns
Halldórssonar í Sauðlauksdal Gras-
nytjar en það þekkja margir, enda
rúmlega tvöhundruð ára gamalt
verk sem víða hefur verið lesið.
Eiginlega algjör klassík á þessu
sviði. Rit þetta tók Björn saman,
eins og hann segir sjálfur, til þess
að „þeir menn, sem verður hóflega
meint af einhverju tilfelli, viti að
nýta sér í haginn það sem sjálf­
krafa vex fyrir fótum þeim“. Svo
lýsir hann fjölmörgum jurtum sem
vaxa hér enn og því hvaða eig­
inleikar hver jurt hefur mögulega
til lækninga. Til dæmis skrifar
Björn um blóðbergið: „Þessi jurt
hefur ágætan kraft til að styrkja
sinar. Hvers lags vín, sem á þess­
ari jurt hefur staðið nokkra stund
og síðan drukkið, læknar sinadrátt,
það sama læknar og kvef, hreins­
ar og styrkir höfuð, þynnir blóð,
læknar uppþembing og harðlífi
þeirra manna, sem etið hafa mikið
af hörðum mat. Það vermir kaldan
maga og styrkir hann.“
Ætigarðurinn – handbók gras-
nytjungsins eftir Hildi Hákonar­
dóttur myndlistakonu og garðrækt­
anda er fjölbreytilegt verk sem
tekur á nytjum jurta fyrir okkur
mannfólkið á margbreytilegan hátt.
Hildur leiðir lesandann í gegnum
árstíðirnar í verkum í eigin garði
og nýtingu á sjálfgefnum auðlind­
um náttúrunnar, fjallar um hvannir,
pítsugerð, brauðbakstur, grasatínslu,
innkaup, vorverk, rætur, seyði, fær­
anleg gróðurhús og innigarða, svo
fátt eitt sé nefnt.
Þórunn Valdimarsdóttir sagn­
fræðingur sendi fyrir rúmum tutt­
ugu árum frá sér bókina Sveitin
við sundið, búskapur í Reykjavík
1870-1950. Hér skrifar Þórunn um
bæjarlandið Reykjavík um aldamót­
in 1900, sem og um landnýtingu og
ræktun á því svæði fram yfir heims­
styrjöldina síðari. Í bókinni er því
meðal annars lýst hvernig nýjar teg­
undir grænmetis koma inn í ræktun
landans á 19. öld og hversu lengi
Íslendingar voru að taka við sér í
nýtingu þessarra nýjunga.
Þangkryddaður harðfiskur, jarð­
eplabrauð, laufabrauð, urtavend­
ir, súrkál, rabbarbaradrykkur, söl,
kryddjurtir, súr­sætir hvannstönglar
og gömul matreiðslurit er meðal
þess sem Hallgerður Gísladóttir
fjallar um í bókinni Íslensk mat-
arhefð. Hér er geysilega miklum
fróðleik safnað saman um mat­
arhefðir Íslendinga, um það hvern­
ig tíðkaðist að nýta ýmsar afurðir
jurta (og reyndar líka dýra). Einnig
er í bókinni fjöldi dæma og lýsinga
á því hvernig matargerð var háttað,
líka margar uppskriftir. Í kaflanum
„Garðamatur“ segir Hallgerður frá
því að það hafi verið algengt til
sveita fram undir aldamótin 1900
að nota kartöflur aðeins til hátíð­
arbrigða og að á millistríðsárunum
hafi þær tekið við af grasagrautnum
sem aðalveita kolvetnis í fæðu land­
ans. Annars er talið að fjallagrasa­
grautur hafi verið „daglegt brauð“
Íslendinga um aldir, en hins vegar
voru gerðar fjallagrasaflatkökur
sem fólk neytti aðeins á hátíðum,
meðal annars á gamlárskvöld.
Náttúruskoðarinn II - Úr
jurtaríkinu eftir náttúrufræðing­
inn Bjarna E. Guðleifsson tekur á
jurtalífinu almennt, fjallar um villi­
jurtir og nytjajurtir fyrir náttúru­
unnendur. Súrur eins og rabbarbari
og hundasúra fá sinn kafla, en þar
segir Bjarni um ólafssúruna: „Hún
hefur orðið mörgum þyrstum
göngumanninum svölun, en gott er
að grípa til hennar þegar maður er
búinn með nestið, enda hefur hún
verið nefnd fjallakál eða smalakál.
Súra bragðið, sem er heldur mild­
ara en hjá hundasúru, svalar manni
ágætlega, en kemur þó ekki í stað
vökva.“ Bók Bjarna er gott að
grípa með sér í ferðalagið, en eins
er handhægt að stinga ofaní tösku
eða bakpoka bókinni Íslenskum
lækningajurtum sem Arnbjörg
Linda Jóhannsdóttir tók saman um
þær jurtir hér á landi sem hægt er
að tína og nota til lækninga. Hér er
líka fín lýsing á því hvernig gott er
að safna jurtum í náttúrunni, þurrka
þær og geyma.
Stóra garðabókin sem Ágúst
H. Bjarnason ritstýrði er heljarinnar
bók sem er kannski ekki svo hand­
hæg í ferðatöskuna eða bakpokann
en ljómandi á borði til þess að fletta
upp í og fræðast um ræktun, bæði
matjurta, runna, trjáa og skrautjurta.
Sérstakir smákaflar eru um hverja
matjurt og tekið á þeim þáttum sem
taldir eru þurfa til þess að viðkom­
andi jurt dafni sem best. Einnig
koma fram afar hagnýt atriði eins
og það hversu djúpt laukar ólíkra
jurta þurfa að fara ofaní moldina,
því það er mismunandi.
Einar Helgason gaf árið 1926 út
á eigin kostnað kverið Hvannir,
matjurtabók en bókina hugsaði
hann sem handhæga „leiðbein­
ing í matjurtarækt“. Hér er tekið
fyrir hvernig gott er að gera garð
og hvernig standa þurfi að því að
undirbúa jarðveginn fyrir ræktun.
Í síðasta mánuði kom hins vegar
út handbók fyrir matjurtarækt­
endur sem Auður Ottesen ritstýrði
og heitir einfaldlega Matjurtir –
handhægur leiðarvísir fyrir rækt-
endur og gefur ágæta innsýn inn í
ræktun á nútímavísu.
Óska ykkur góðra bókajóla
– gleðilega hátíð.
Kristín Þóra Kjartansdóttir
sagnfræðingur og garðyrkjunemi
kristinkj@gmx.net
Gróður og garðmenning
Garðar í bókum – gróður á prenti
Í desember árið 2005 komu fyrstu
vörur fyrirtækisins Brúneggs
ehf. á markað og nú er svo komið
að hægt er að kaupa egg þaðan
í öllum helstu verslunum lands-
ins. Fyrirtækið er í eigu bræðr-
anna Kristins Gylfa og Björns
Jónssona frá Brautarholti á
Kjalarnesi en Kristinn Gylfi hitti
blaðamann Bændablaðsins á dög-
unum og sagði honum frá gangi
fyrirtækisins.
„Haustið 2004 fluttum við inn
sérstakan hænsnastofn frá Noregi,
í gegnum Stofnunga. Hænurnar
eru hvítar og hanarnir dökkbrún­
ir en undan þeim koma ljósbrúnar
hænur. Við flytjum inn nýjan stofn
á 12­15 mánaða fresti,“ útskýrir
Kristinn Gylfi.
Með vistvæna vottun
Stofninn er alinn á Minna­Mosfelli
í Mosfellsdal en stofneggjum ungað
út hjá Útungun ehf. í Mosfellsbæ.
Varphænurnar eru aldar upp í
Eilífsdal í Kjós. Þegar hænurnar
eru nógu gamlar til að verpa, um 18
vikna gamlar, eru þær fluttar á Teig
í Mosfellsbæ þar sem þær verpa í
14 mánuði.
„Ástæðan fyrir því að þær eru
á þremur mismunandi stöðum í
ferlinu er sú að það eru ákveðnar
fjarlægðarreglur í lögum sem við
verðum að fara eftir. Það þarf til
dæmis að vera um kílómetri á milli
alifuglabúa,“ segir Kristinn Gylfi.
Fyrirtækið er með vottun um
vistvæna landbúnaðarafurð, enda
var stefna þess frá byrjun að skapa
sér sérstöðu.
„Þegar við fórum af stað með
þetta sáum við tækifæri í nýjung­
um í eggjaframleiðslu hérlendis.
Það voru ekki til brún egg á Íslandi
þegar við byrjuðum en okkur fannst
þetta góður valkostur því marg­
ir hafa kynnst brúnum eggjum á
ferðum sínum erlendis. Salan hefur
gengið vel og eggin hafa fengið
góðar viðtökur. Dæmið gengur
vel upp; framleiðslan frá okkur er
viðbót á markaðinn og það hefur
gengið vel að markaðssetja vör­
una. Það er mjög ánægjulegt að við
finnum fyrir miklum áhuga fólks á
lífrænum vörum og bættum fram­
leiðsluaðferðum, eins og til dæmis
því að leyfa hænunum að vera
frjálsum, og rekjanleikinn er einn­
ig ofar í hugum neytenda en áður
hefur verið. Framleiðsluaðstæður
skipta einnig miklu máli fyrir gæði
vörunnar,“ útskýrir Kristinn Gylfi
og leggur áherslu á orð sín.
Fimar og frjálsar hænur
Í Evrópu hefur verið vaxandi sala
í lífrænum matvælum undanfarin
ár og neytendur lífrænna matvæla
aðhyllast jafnan „free range“, sem
táknar að dýr gangi frjáls. Forsvars­
menn Brúneggs ehf. ákváðu að fara
einnig þá leið.
„Hænurnar eru ekki í búrum
heldur ganga þær frjálsar um gólf
og ráða því hvar þær nærast, í
kringum hvaða hænur þær vilja
vera og síðan velja þær sér sjálfar
hreiður til að verpa í. Við höfum
ekki möguleika á að hleypa hæn­
unum út hér, í það minnsta ekki yfir
vetrartímann, og eftir að fuglaflens­
an kom upp var aðilum í þessum
rekstri bannað að setja fugla út.
Við erum þó með það í skoðun að
fá leyfi til að setja þær út hluta úr
árinu,“ segir Kristinn Gylfi.
Hver hæna verpir að meðaltali
um 0,8­0,9 eggjum á dag og nær
því ekki eggi á hverjum degi.
„Við ákváðum strax að bjóða
upp á nýjungar í umbúðum því
hérlendis hafði ekkert gerst í þeim
málum í marga áratugi. Við erum
með eggjalaga bakka og glanspapp­
ír með upplýsingum um vöruna og
myndir af eggjunum og hænu en
þessar umbúðir eru vissulega dýr­
ari en þær hefðbundnu. Við viljum
meina að hér sé enn óplægður akur
þegar kemur að því að kynna egg.
Það er ekki rétt að þau séu óholl því
rannsóknir sýna að það er gott kól­
esteról í eggjum og þau eru mjög
próteinrík. Ég tel að með meiri
fræðslu sé mögulegt að auka eggja­
neyslu,“ útskýrir Kristinn Gylfi og
spurður hvort bragðið af brúnum
eggjum sé annað en af hvítum svar­
ar hann:
„Okkur finnst þau betri á bragð­
ið en við erum náttúrlega ekki hlut­
lausir. Kaupendur sanna það svo
með hollustu sinni við vöruna, enda
er þetta íslensk framleiðsla eins og
hún gerist best.“ ehg
Vistvæn, brún og bragðgóð
Kristinn Gylfi Jónsson er annar eigenda Brúneggs ehf.
Brún og gómsæt egg í þúsundavís.
Í upphafi var mikið lagt upp úr að hanna flottar umbúðir sem hér sjást;
eggjalaga bakki með glanspappír þar sem sjá má myndir af eggjum og
hænu.