Bændablaðið - 27.08.2009, Blaðsíða 20

16 Bændablaðið | fimmtudagur 27. ágúst 2009
Utan úr heimi
Ýmislegt er nú í gangi í samning-
um um alþjóðaviðskipti á vegum
Alþjóða viðskiptastofnunarinnar,
WTO. Fyrir liggur að haldinn
verður ráðherrafundur aðildar-
ríkjanna í Genf 30. nóvember til
2. desember nk. Það er sjöundi
ráðherrafundur samtakanna og
hinn fyrsti eftir fundinn í Hong
Kong árið 2005.
Þó að lögð sé áhersla á að hér
sé fyrst og fremst um reglubundinn
fund að ræða, en ráðherrafundi á að
halda annað hvert ár, þá verður án
efa reynt að ljúka þar samningalot-
unni sem hófst í Doha árið 2001.
Það er því full ástæða til að
fylgjast vel með gangi mála þó að
fátt bendi til að samkomulag sé í
fæðingu um helstu ágreiningsefnin,
sem aftur og aftur hafa leitt til þess
að upp úr samningum hefur slitnað.
Nær samkomulagi
Yfirlýsingar frá alþjóðlegum
fundum og þjóðarleiðtogum að
undanförnu sýna ljóslega vonir og
óskir um „fljóta og farsæla lausn“
á WTO-samningunum. Ný rík-
isstjórn Bandaríkjanna hefur einn-
ig lýst yfir eindregnari vilja til að
ljúka samningagerðinni heldur en
margir andstæðingar fríverslunar
höfðu búist við.
Innan WTO er samtímis í gangi
vinna við marga fleiri samninga
en um viðskipti með búvörur. Þar
má m.a. nefna GATS-samningana
um þjónustuviðskipti. Innan hvers
samnings er síðan fjöldi mála þar
sem eru mjög öndverðar skoðanir á
ferð sem valda mikilli togsteitu en
fella þarf undir einn samning.
Þar á meðal eru:
| Réttur þróunarlanda til að beita
tollvernd til að verja mikilvæg-
ar framleiðsluvörur sínar fyrir
innflutningi. Þar er um að ræða
vöruflokka sem eru þessum
löndum mikilvægir, hvað varðar
fæðuöryggi, lífskjör og búsetu.
| Sérstakar öryggisráðstafanir sem
þróunarlönd geta gripið til ef það
kemur til stóraukins innflutnings
á búvörum á kostnað innlendr-
ar búvöruframleiðslu. Það var á
þessu atriði sem braut og leiddi
til samningsslita sumarið 2008.
| Hversu mikið verða ríku löndin
að skera niður innflutningstolla
sína og hvert verður fyrirkomu-
lag á þeim niðurskurði? Í því
sambandi kemur til álita niður-
greiðsla Bandaríkjanna á baðm-
ullarútflutningi sínum, sem
hefur bitnað illilega á fátækum
baðmullarbændum í Afríku.
| Aðgangur fátækra þróunarlanda
að matvælamörkuðum ríkra
landa.
| Réttur iðnríkja til að vernda
ákveðnar „viðkvæmar afurðir“
sínar, sem stæðu illa að vígi við
lækkun innflutningstolla á þeim.
| Krafa iðnríkja um að fá aðgang að
þjónustugreinum þróunarlanda.
| Gagnkrafa Bólivíu um að hvert
land hafi rétt til að sjá sjálft
um undirstöðu þjónustugrein-
ar sínar, svo sem vatnsveitur,
orkuveitur, heilbrigðisþjónustu
og menntamál.
Endurtekin slit á
samningaviðræðum
Samningaviðræður WTO strönduðu
fyrst í Seattle árið 1999. Þær hóf-
ust aftur í Doha árið 2001 en þá var
beitt miklum þrýstingi til að knýja
þjóðir til að láta undan kröfum
voldugustu ríkjanna eftir hryðju-
verkin í New York 11. september
það ár. Samningaviðræðunum, sem
hófust í Doha, átti að ljúka tveimur
árum síðar í Cancun í Mexíkó en
þær slitnuðu áður. Frá þeim tíma
hafa verið tekin nokkur skref fram
og aftur en án niðurstöðu, hið síð-
asta í júlí á sl. ári (2008).
Samningsslitin stafa ekki af léleg-
um samningamönnum, heldur því
að samningarnir byggjast fyrst og
fremst á því að þóknast þeim sem eru
sterkastir fyrir. Þá er samningarnir
sífellt meira á skjön við umhverfis-
og orkumál í heiminum. Óhugsandi
væri að þeir samningar, sem gerð-
ir voru á vegum WTO á árabilinu
1986-1994, næðust nú fram.
Kreppur og samningar
Yfirstandandi fjármála- og mat-
væla kreppa í heiminum hafa beint
augum margra ríkisstjórna að því
að þær þurfa að vernda betur og
styrkja eigið efnahagslíf. Margar
ákvarðanir, sem teknar hafa verið
í þeim efnum, hafa alveg brotið í
bága við þá stefnu viðskiptafrels-
is sem WTO berst fyrir. Jafnframt
hafa einstök lönd gagnrýnt harðlega
þá ákvörðun nokkurra landa, sem
þau tóku í maí 2008, að þrengja að
útflutningi matvæla. Sú ákvörðun
varðar ekki samningsgerð Doha-
viðræðnanna, en hefur verið rædd
þar. Það getur bent til þess að sjón-
armið aðilanna séu ekki að nálgast.
Það er góðs viti vegna þess að
útlit er fyrir að yfirstandandi samn-
ingsgerð leiði til enn verri stöðu
hinna fátæku, fyrir umhverfið, fyrir
lágmarks velferð fólks og fyrir
sjálfbæra þróun, bæði í fátækum og
ríkum löndum. Því miður eru engin
teikn á lofti um að vænta megi rót-
tækra breytinga á alþjóðlegum við-
skiptaháttum, sem brýnt er að nú
eigi sér stað.
Samningagerð eftir tveimur
farvegum
Mörg lönd reyna nú að leysa
ágreining milli landa innan WTO
í tveimur farvegum samtímis til að
komast fram hjá þeim vandamálum
sem hafa aftur og aftur siglt samn-
ingaviðræðum í strand. Kanada
hefur tekið forystu um að lönd taki
á sig skyldur um að lækka tolla
áður en eining næst um lokasamn-
inginn. Framkvæmdastjóri WTO,
Pascal Lamy, hefur nýlega hvatt
Bandaríkin og Indland til að leysa
ágreining landanna, þannig að
þau geti staðið saman um einstaka
málaflokka. Tillögur um tvíhliða
viðskiptasamninga innan WTO og
að lönd taki á sig skuldbindingar,
áður en heildarsamningur ligg-
ur fyrir, mæta hins vegar mikilli
mótstöðu og tortryggni, einkum af
hálfu þróunarlandanna.
Brýnt að fylgjast vel með gangi
mála
Því minni umræða sem fram fer um
samningaviðræðurnar innan WTO
og því minna sem samtök launþega,
bænda og önnur frjáls félagasamtök
vara við hinum frjálsu markaðs-
öflum, því meiri líkur eru á að nýr
samningur verði óhagstæður öllum
almenningi, bæði í iðnríkjunum og
í þróunarlöndunum. Mikilvægt er
að leggja fram nýjar hugmyndir við
samningaborðið. Hin alþjóðlega
efnahagskreppa, veðurfarsógnin og
hungur í heiminum, sem og brýn
nauðsyn þess að draga úr notkun á
orkugjöfum úr jörðu, ætti að vera
nægilegt tilefni til að endurskoða
stefnu WTO.
Fyrrverandi formaður Mið-
flokksins (Senterpartiet) í Noregi,
Åslaug Haga, skrifaði nýlega (4.
júní) grein í Dagsavisen sem gefur
vonir um breytta stefnu í alþjóða-
málum af hálfu Noregs. Hún skrifar
m.a.: Skynsamleg hnattræn stefna
um matvælaöflun leiðir til kúvend-
ingar á stefnu WTO í málaflokkn-
um. Forsenda nýrrar stefnu hlýtur
að vera sú að öll lönd hafi bæði rétt
og skyldu til að brauðfæða þjóðir
sínar. Til að tryggja það verður að
setja reglur um alþjóðaviðskipti
sem greini á milli matvælafram-
leiðslu landa til útflutnings og til
eigin þarfa. Fyrsta skrefið að nýjum
viðskiptasamningi innan WTO með
þetta að markmiði er að ná saman
löndum sem styðja þessa hugmynd
til að ræða framgang hennar.
Bonde og Småbruker/Aksel Nærstad,
ráðgjafi Utviklingsfondet, stytt
Hvað gerist hjá Alþjóða viðskiptastofnuninni, WTO?
Jarðarbúum, sem fá ekki fylli
sína, mun fjölga á komandi
árum. Jafnframt minnkar rækt-
unarland á mann. Efnuð fyr-
irtæki og ríki fjárfesta í rækt-
unarlandi og aðgangi að vatni.
En hvað gerist þegar sveltandi
fólki fjölgar?
Árið 1960 var ræktanlegt land
að meðaltali 1,1 hektari á jarð-
arbúa. Árið 2000 var það komið
niður í 0,6 ha og SÞ spá því að
það verði komið niður í 0,5 ha
árið 2030. Fólksfjöldi á jörðinni
er áætlaður 9 milljarðar árið 2050,
en er nú 6,7 milljarðar og af þeim
fær um einn milljarður manna ekki
fylli sína. Að auki skortir víða
vatn, sem einnig dregur úr fæðu-
framboði. Þrír milljarðar manna
hafa aðeins um andvirði 2,5 doll-
ara til að lifa af á dag. Tilvera
þeirra ógnar bæði lýðræði og friði.
Joachim von Braun, fram-
kvæmdastjóri Alþjóðlegu mat-
vælaáætlunarinnar, telur að tvö-
falda þurfi matvælaframleiðslu á
jörðinni fram til 2050 til að full-
nægja þörfinni. Takmarkað land-
rými og aðgangur að vatni veldur
þar vandamálum. Meiri íburður
í mataræði Kínverja og Indverja,
m.a. með meiri kjötneyslu, eykur á
vandann. Þá veldur vaxandi fram-
leiðsla á lífeldsneyti aukinni sam-
keppni um uppskeru jarðargróðurs.
Verðhækkun á matvælum á
árunum 2005-8 leiddi til þess að
verð á hveiti þrefaldaðist og fimm-
faldaðist á hrísgrjónum. Við það
fjölgaði fátæklingum um 75 millj-
ónir. Joachim von Braun hefur
vakið athygli á að matvælafram-
leiðsla hafi aðeins aukist um 1% á
ári undanfarin ár. Breytingar með
hlýnandi veðurfari og auknum
vatnsskorti munu draga úr upp-
skeru víða um heim.
Þegar alþjóða fjármálakreppan
skall á árið 2007 og efnahagshrun-
ið varð árið 2008 birtist það m.a. í
verðhækkun á matvælum, sem nam
78% (Economist index). Hækkun
á matvælaverði varð vatn á myllu
fjármálaspekúlanta. Áður var bíla-
sala mest spennandi en við tók spá-
kaupmennska með matvæli.
Olíuríkin við Persaflóa leggja
nú mikið fé í kaup á ræktunar-
landi í þróunarlöndunum, þar
sem fátækt er mikil en ræktunar-
skilyrði góð. Kína og Indland eru
einnig á höttunum eftir rækt-
unarlandi í öðrum löndum. Kína
hefur keypt 2,8 milljónir hektara
lands í Kongó með framleiðslu
á lífeldsneyti í huga. Bifreiðum
í Kína fjölgar um 200 þúsund á
mánuði og jafnframt vilja margir
Kínverjar skipta yfir í lífeldsneyti
m.t.t. hlýnunar veðurfarsins. Þá
vilja þeir tryggja sér ræktunarland
í Sambíu með eggjaframleiðslu í
huga. Nú þegar er ein milljón kín-
verskra bænda í Afríku. Frá árinu
2006 hafa Kínverjar keypt upp 20
milljónir hektara ræktunarlands í
þróunarlöndum sem svarar til alls
ræktunarlands í Frakklandi. Verðið
er sem svarar 130-200 milljörðum
n. kr. (2.600-4.000 milljarðar ísl.
kr.), eða fimmtánfalt árlegt fram-
lag Bandaríkjanna til stuðnings
við matvælaöryggi í heiminum.
Sífellt fleiri ríki leita eftir rækt-
unarlandi í fátækum löndum en
þar er spilling jafnframt vanda-
mál. Suður-Kórea hefur haslað
sér völl í Súdan þar sem landið
hefur undirritað samning um kaup
á 600 þúsund hektörum lands.
Talsmaður stjórnvalda í landinu
hefur upplýst að 20% af ræktuðu
landi í Súdan hafi verið selt arab-
ískum ríkisstjórnum. Líbýa leigir
100 þúsund hektara af hrísgrjóna-
ökrum í Malí.
Þegar Sovétríkin liðu undir lok
árið 1991 komu erlendir fjárfestar
fljótt til skjalanna til að tryggja
sér sovésk samyrkjubú. Í seinni
tíð hafa einkaaðilar haft sig mjög
í frammi um að afla sér réttinda
til að stunda búskap í Rússlandi.
Sænska fyrirtækið Alpcat Agro
hefur þegar fest þar kaup á
128 þúsundum hektara lands.
Bílaverksmiðjan Hyundai sækir á
í Síberíu. Rússneska kornfyrirtæk-
ið Pava er reiðubúið að selja 40%
af ræktunarlandi sínu til efnaðra
Arabalanda.
Úkraína, sem glímir við erfið
efnahagsvandamál, var áður eitt af
kornforðabúrum heimsins. Þegar
efnahagur þess hrundi gerði land-
ið þau mistök að selja 40 þúsund
hektara lands til bankans Morgan
Stanley.
Hið ríkasta allra olíuríkja,
Saudi-Arabía, hefur verið á hött-
un um eftir ræktunarlandi í fjölda
landa, svo sem í Ástralíu, Brasilíu,
Egyptalandi, Kasakstan, Filipps-
eyjum, Suður-Afríku, Súdan, Tyrk-
landi, Úkraínu og Vietnam.
Hið nýja í því sambandi er að
umrædd ríki vilja frekar eiga við-
skipti við opinber stjórnvöld en
einkafyrirtæki, m.ö.o. kjósa þau að
vera í eins konar nýlendusambandi
við ríku löndin. Það gefur olíuríkj-
unum forskot vegna þess að matur
er að verða sífellt meira átakamál
um allan heim. Baráttan um korn-
ið getur endað með stríði þegar
skorturinn kemur í ljós.
Kína hefur gert sér grein fyrir
því að nokkur hundruð millj-
ónir fátækra og sveltandi borgara
geta ógnað öryggi ríkisins. Þeir
hafa því samið öryggisáætlun
með fjárhagsramma upp á 4.000
milljarða n. kr. (eða 80.000 millj-
arða ísl. kr.). Innviðir dreifbýlis-
ins í Kína eru einnig mikilvægt
verkefni og þar beinist athyglin
að nýjum möguleikum á nýtingu
ræktunarlands og uppbyggingu
nýrra byggðarlaga. Þess má vænta
að mótleikur Evrópu við því verði
aukin ríkisvæðing í landbúnaði.
Vatnsskortur er samt stærra
vandamál en ræktunarlandið. Að
baki margra kaupsamninga um
land liggur einnig aðgangur að
vatni. Viðskiptin varða ekki
fyrst og fremst land, heldur vatn,
sagði stjórnarformaður viðskipta-
risans Nestlé, Peter Brabeck-
Letmathe, við The Economist 23/2
2009, vegna þess að með landinu
fylgja einnig vatnsréttindin og þau
eru mikilvægasti hluti samnings-
ins.
Landbúnaður var ekki fram-
sækinn í Afríku á árunum 1980-
2004 og tekjur bænda í álfunni
jukust aðeins um eitt prósent á ári
á tímabilinu en um þrjú prósent á
sama tíma í Austur-Asíu og Mið-
Austurlöndum. Á tímabilinu 2007-
2010 munu fjárfestingar tífaldast í
Súdan vegna fjárstreymis frá arab-
ískum ríkjum, eða úr 700 millj-
ónum dollara í 7,5 milljarða doll-
ara á ári.
Kína hefur komið á fót 11 rann-
sóknarstofnunum í löndum Afríku
á þessu tímabili. Jacques Diouf,
framkvæmdastjóri FAO, nefnir
þessa þróun hina nýju nýlendu-
stefnu.
Kína hefur frá árinu 2007 und-
irritað 30 kaup- og leigusamninga
erlendis sem varða tvær milljónir
hektara af ræktunarlandi. Ýmiss
konar spenna og óvissa tengist
slíkum samningum. Verða báðir
samningsaðilar ánægðir? Hvað
gerist ef alvarlegur matarskortur
kemur upp í þessum nýju nýlend-
um á sama tíma og fjárfestarnir
hirða uppskeruna.
Spennan vex í heimi þar sem
fólki finnst tilveru sinni ógnað.
Allir hafa þörf fyrir mat, vatn,
klæði og þak yfir höfuðið.
Bondebladet/John Gustavsen, stytt
Hörð barátta um ræktunarlandið
Bóndinn eða versl-
anakeðjurnar?
Í júnímánuði sl. efndu franskir
bændur til mótmæla gegn milli-
liðum í viðskiptum með búvörur.
Að nafninu til eru fyrirtæki, sem
þar koma við sögu, í samkeppni.
Í raun eiga hins vegar innflutn-
ingsfyrirtæki, heildsölur, smásöl-
ur og flutningafyrirtæki í nánu
samstarfi þannig að ógerlegt er
fyrir almenning að fylgjast með
því sem þar fer fram, né hver
stjórnar þeim. Sölu- og dreifing-
arkerfið er byggt upp af skraut-
legri flóru fyrirtækja sem bera
undarleg nöfn og eru hvert í
eigu annars. Út á við stunda þau
frjálsa samkeppni, en ...
Nú er svo komið að rekstr-
argrundvöllur í almennum
búskap er ekki lengur fyrir hendi
í Frakklandi, að sögn blaðsins
L'Heraull du Jour, hinn 12. júní sl.
Blaðið vitnar þar í formann sam-
taka ungra bænda í Frakklandi.
Hann telur að vísu að það sé of
mikil einföldun að halda því fram
að matvælakeðjurnar misnoti vald
sitt, nær væri að segja að þær nýti
sér viðskiptareglur heimsins.
Í sama blaði var einnig frétt um
það að Sarkozy, forseti Frakklands,
sem er hægrimaður, og forseti
Brasilíu, Lula da Silva, sem er
vinstri sósíalisti, hafi snúið bökum
saman til að koma á alþjóðlegu
eftirlit með fjármálastarfsemi sem
hafi losnað úr böndunum.
Þessar fregnir ríma við það að
ráðuneytisstjóri iðnaðarráðuneytis
Frakklands hefur lýst því yfir að
Frakkland þurfi á sterkari sam-
tökum bænda að halda, sem í raun
merkir sterkari samvinnufélögum
þeirra til að halda milliliðunum í
skefjum. Hann upplýsir jafnframt
að í þessum efnum njóti hann
stuðnings stærstu samtaka franskra
neytenda.
Það er athyglisvert að í hinni
þröngu stöðu franskra bænda um
þessar mundir njóta þeir verulegs
pólitísks stuðnings þéttbýlisbúa,
einkum þeirra sem eiga sér frí-
stundabústaði í dreifbýli. Þetta fólk
sér með eigin augum að bændur
eru í verulegum mæli að bregða
búi og búsetan og hið félagslega
umhverfi, sem aðkomufólkið hefur
heillast af, er að rakna.
Jafnframt blasir það við
aðkomufólkinu að sífellt lægra
framleiðendaverð skilar sér ekki
í lægra verði í verslunum. Þeirri
staðreynd er auðveldara fyrir
það að koma á framfæri við þétt-
býlisbúa en bændurnir sjálfir geta.
Bændur í Evrópu eru orðnir það
fáir að þeir þurfa sannarlega á
samherjum að halda.
Franska dagblaðið Midi-Libre
greindi frá því 14. júní sl. að
franskir bændur hefðu fengið lof-
orð frá ríkinu um að stjórnvöld
myndu veita upplýsingar um hagn-
að matvælakeðjanna. Bændur hafa
tekið þessum loforðum jákvætt en
með varúð. Standi stjórnvöld ekki
við loforðin eru þeir viðbúnir því
að láta til sín taka með eftirminni-
legum hætti.
Bondevennen/Röyne Kyllingstad, stytt