Bændablaðið - 27.08.2009, Blaðsíða 21

17 Bændablaðið | fimmtudagur 27. ágúst 2009
Mc Cormick CX 105
Árgerð 2004
1900 vinnusundir
Verð 3.750.000 + vsk
Nýjar og
notaðar
vélar


  Verð kr. 7.000.000 + vsk
Venieri traktorsgrafa 2006
Fjórhjólastýrð 400 vinnustundir
Verð 7.500.000 + vsk
Case 100 Maxum 2008
500 vinnustundir
Verð 7.000.000 + vsk
Hydrema 1400C
Hjólagrafa
Verð 15 milljónir + vsk
Sameiginleg landbúnaðarstefna
Evrópusambandsins (Common
Agricultural Policy – CAP) er einn
af hornsteinun um sem lagður var
við stofnun Evrópusambandsins
(ESB) árið 1957. Í 33. grein
Rómar sátt málans (samsvarandi
grein í Lissa bon sáttmálanum er
nr. 39) eru fimm markmið sett
um hverju eigi að ná fram með
hinni sam eigin legri landbúnaðar-
stefnu aðildar ríkj anna og hafa
þau haldist nær óbreytt frá upp-
hafi. Þannig eru engar grundvall-
arbreytingar gerðar á CAP í nýj-
asta sáttmála ESB – Lissabon-
sátt málanum.
a) Að auka framleiðni í landbún-
aði.
b) Að tryggja sanngjörn lífskjör í
landbúnaði með hækkun tekna.
c) Að tryggja stöðugleika á mörk-
uðum.
d) Að tryggja nægt framboð land-
búnaðarvara.
e) Að tryggja neytendum sann-
gjarnt verð.
Neil Nugent, höfundur bókar-
innar The Government and Politics
of the European Union, lýsir helstu
markmiðum CAP þannig:
„Landbúnaðarvörum er ætlað
að flæða frjálst á milli innri landa-
mæra ESB, án viðskiptahindrana
og án markaðsinngripa svo sem
styrkja eða regluverks stjórnvalda
sem trufla eða takmarka sam-
keppni. Hins vegar er þetta ekki
frjálst viðskiptakerfi, byggt á hrein-
um markaðslögmálum, þar sem
verðverndar- og/eða tekjuvernd-
arkerfi er fyrir hendi fyrir flestar
landbúnaðarafurðir.“
Landbúnaður var þannig hluti af
innri markaði ESB með ákveðnum
takmörkunum. Eðli innri markaðar
ESB er frjálst vöruflæði á milli
aðildarlandanna án viðskiptahindr-
ana, svo sem tolla. Ytri landamæri
eru varin með tollamúr.
Í utanríkisráðherratíð Halldórs
Ásgrímssonar, þáverandi formanns
Framsóknarflokksins, var skipaður
vinnuhópur sérfræðinga og hags-
munasamtaka, sem ætlað var m.a.
það verkefni að meta óvissuþætti
varðandi stöðu íslensks landbúnað-
ar andspænis ESB. Í skýrslu hóps-
ins er greinargott yfirlit yfir CAP og
þróun hennar. Að mati vinnuhóps-
ins hefur tekist að uppfylla flest
upphafleg markmið hennar en með
óæskilegum hliðarverkunum eins
og það er orðið í skýrslu hópsins.
Nugent leggur líka mat á hvernig til
hefur tekist að ná markmiðum CAP
frá stofnun ESB. Óumdeilt sé að
framleiðni hafi aukist gífurlega og
tekur hann sem dæmi að starfsfólki
við landbúnaðarframleiðslu hafi
fækkað meira en 60% að meðaltali
í EU-12 ríkjunum á sama tíma og
heildarframleiðsla hafi aukist um
1,3% árlega að meðaltali frá upp-
hafi áttunda áratugar síðustu aldar.
Í annan stað hafa tekjur af land-
búnaði aukist sambærilega og í
öðrum atvinnugreinum en stærri
bú hafi komið betur út en smærri
bú. Þá hefur hagur framleiðenda
á norðlægum slóðum vænkast
meira en framleiðenda syðst í álf-
unni. Stöðugleiki hefur verið á
mörkuðum og nægt framboð hefur
verið tryggt. Nugent telur að ekki
hafi eins vel tekist að ná síðasta
markmiðinu. Neytendur hafi borið
skarðan hlut frá borði en þeir, sem
hafi hagnast mest á CAP, séu stór
afurðasölufyrirtæki í landbúnaði og
bændur með stór bú.
Brotið blað í sögu CAP
Til að vinna bug á þessum svoköll-
uðu hliðarverkunum hafa á síðustu
16 árum þrisvar sinnum verið gerð-
ar veigamiklar breytingar á CAP.
Fyrsta endurskoðun var gerð árið
1992 með MacSharry áætluninni,
önnur árið 1999 með Dagskrá 2000
(e. Agenda 2000) og þriðja árið
2003 með Fischler II endurbótun-
um. Nauðsynlegt er að taka saman
innihald þessara breytinga sem í
raun hafa lagt grunninn að nýrri
stefnu ESB í landbúnaðarmálum.
Yfirlýstur tilgangur endurbót-
anna var að draga úr svimandi
háum útgjöldum ESB til land-
búnaðar, koma í veg fyrir offram-
leiðslu, auka stuðning við byggða-
þróun, koma til móts við neyt-
endur um matvælaöryggi og holl-
ustu matvæla, gera framleiðsluna
umhverfisvænni og síðast en ekki
síst að markaðsvæða landbúnaðar-
framleiðsluna, m.a. vegna yfir-
standandi viðræðna á vegum
Alþjóðaviðskiptastofnunarinnar
WTO. Með þessum endurbótum
var CAP breytt í grundvallaratrið-
um. Með endurbótunum var horfið
að mestu frá markaðsíhlutunum,
svo sem í formi íhlutunarverðs (e.
intervention price), þröskuldsverðs
(e. threshold price), útflutningsbóta
o.fl. Isabelle Garzon gerir ýtarlega
grein fyrir þessari umbyltingu í
bók sinni Reforming the common
agricultural policy – History of
a Paradigm Change þar sem hún
nefnir að ólíkir áhrifaþættirnir hafi
verið að verki, þ.e. aukin alþjóð-
leg viðskipti, Evrópusamruninn og
mismunandi stefnuáherslur ríkja
innan ESB. Hún greinir ástæður
fyrir þessari umbyltingu á CAP,
sem sé athyglisverð þegar haft er í
huga að stefnan hafði haldist næst-
um óbreytt í 30 ár frá stofnun ESB,
fyrir þennan umbreytingartíma.
Hingað til lands kom Ítalinn Luca
Montanarella, frá framkvæmda-
stjórn ESB, og gerði grein fyrir
þessum breytingum í erindi á
Fræðaþingi landbúnaðarins, sem
haldið var í febrúar 2008. Þar kom
kom fram m.a.:
„Á síðustu 15 árum hafa orðið
róttækar breytingar á CAP til að
mæta þrýstingi frá evrópsku þjóð-
félagi og efnahagskerfi þess.
Endurbæturnar 2003/2004 marka
þáttaskil í þessari þróun þar sem
komu til sögunnar eingreiðslur
óháðar framleiðslu með ein-
greiðslukerfi (e. Single Payment
Scheme – SPS) í flestum geir-
um í fyrri stoð CAP og styrkingu
á byggðaþróunarstefnunni, sem
seinni stoðar…“
Framleiðslustuðningur er nú að
mestu leyti óháður ákvörðunum
um framleiðslu sem gefur bændum
innan ESB færi á að taka ákvarð-
anir til að svara markaðnum, til að
treysta á möguleika eigin búrekstr-
ar og séróska þegar brugðist er við
breytingum á efnahagsumhverfinu
og til að leggja sitt af mörkum við
að auka samkeppnishæfni landbún-
aðarins.
Í skýrslu vinnuhóps utanrík-
isráðuneytisins er samkomulaginu,
sem náðist fram í ráðherraráði ESB
aðfaranótt 26. júní 2003, þannig
lýst:
„Með samkomulaginu er brotið
blað í sögu sameiginlegu landbún-
aðarstefnunnar en breytingin er
talin sú mesta í rúma fjóra áratugi.
Hún er þannig í megindráttum að
í stað þess að styðja landbúnað
ríkjanna með framleiðslutengd-
um styrkjum, s.s. framlögum á
hektara eftir uppskerumagni eða
framlögum á hvern grip eða aðrar
framleiðslu- eða afurðaeiningar,
skulu styrkir veittir án nokkurra
tengsla við framleiðslu, s.s. vegna
umhverfisþátta, dýraverndar og
heilbrigði dýra og afurða.“
Óhætt er að segja að endurskoð-
unin, sem var samþykkt í júní árið
2003, hafi verið sú róttækasta sem
gerð hefur verið á CAP í marga
áratugi. Yfirlýst markmið þessarar
endurskoðunar í upphafi var þó
aðallega að leggja mat á breyting-
arnar sem hrint var í framkvæmd
með endurskoðuninni Dagskrá
2000 (Mid-term review – MTR).
Það, sem kallaði síðan á veigameiri
breytingar á CAP, var undirbún-
ingur fyrir WTO ráðstefnuna í
Cancun árið 2003 í Doha viðræðu-
lotunni, fyrirhuguð stækkun ESB
til austurs, krafa um meiri félags-
legan jöfnuð í stuðningi til bænda
og nauðsyn þess að endurheimta
traust neytenda á matvælaöryggi,
m.a. vegna kúariðufaraldursins.
Áherslubreytingin, sem varð að
veruleika árið 2003, fólst í nýrri
pólitískri sýn ESB um sjálfbæran
landbúnað og fjölþætt samfélags-
legt hlutverki hans, m.a. til að bæta
stöðu fjölskyldubúskapar. Þáttur
framkvæmdastjórnar ESB var
verulegur í þessari endurskoðun
sem undirstrikar mikilvægi hennar
í mótun og framkvæmd landbún-
aðarstefnunnar. Nýja kerfið frá
2003 byggist á eingreiðslukerfi,
eins og kom fram hjá Montanarella
hér að framan. Um var að ræða
einföldun á fyrra greiðslukerfi
þar sem eldri framleiðslutengdar
stuðningsgreiðslur til bænda fyrir
mismunandi afurðir voru samein-
aðar í árlega eingreiðslu á býli.
Hér var um að ræða aftengingu
(e. de-coupling) styrkja við fram-
leiðslu sem átti að tryggja stöð-
ugleika í afkomu bænda og fram-
leiðslumagn upp í markaðsþörf
hverju sinni. Þá má nefna að tekið
var upp gæðastýringarkerfi (cross-
compliance) í endurskoðuninni
árið 2003. Það þýðir að styrkir eru
skilyrtir við kröfur um að bændur
uppfylli ákvæði í reglugerðum ESB
um umhverfisvernd, fæðuöryggi,
dýravelferð og góða búskaparhætti.
Jafnframt var þak sett á heildar-
greiðslur býlis til að bæta stöðu
smærri framleiðenda á kostnað
stærri búa. Eftirfarandi lýsing
Franz Fischlers, þáverandi land-
búnaðarstjóra framkvæmdastjórnar
ESB, sem endurskoðunin 2003 er
oftast kennd við, varpar ljósi á hvað
vakti fyrir framkvæmdastjórninni
með nýju kerfi:
„Í framtíðinni mun bændum
ekki vera greitt fyrir offramleiðslu
heldur fyrir að bregðast við þörfum
fólksins með öruggari matvælum,
hágæðaframleiðslu, dýravelferð og
heilbrigðu umhverfi. Á sama tíma
og bændum er tryggður stöðugleiki
í afkomu mun nýja kerfið losa þá
úr spennutreyjunni, sem fólst í að
miða framleiðslu við styrki. Þeim
er gert mögulegt að framleiða þær
afurðir sem færa þeim bestu mark-
aðstækifærin en ekki hæstu styrk-
ina.“
Mikilvægt skref í þessu endur-
skoðunarferli innan ESB var þó
stigið nokkru fyrr eða árið 1999
með Agenda 2000 en þá var bætt
við annarri stoðinni (e. second pill-
ar) undir CAP. Fyrri stoðin fjallar
um stuðningskerfið við markaðsað-
gerðir og eingreiðslur til framleið-
enda. Seinni stoðin snýr að stuðn-
ingi við dýravernd, umhverfisvernd
og byggðaþróun, m.a. til að auka
samkeppnishæfni hinna dreifðu
byggða. Á síðustu árum hefur
þessi seinni stoð CAP dregið til sín
aukna fjármuni. Þannig eru land-
búnaður og byggðaþróun samofin
í styrkjakerfi CAP. Með MacSharry
endurbótunum árið 1992 var róttæk
stefnubreyting tekin í þessa átt.
Greinin byggir á BA-ritgerð höfundar
frá febrúar 2009 í stjórnmálafræði við HÍ.
Heimildir
Garzon, Isabelle (2006). Reforming the
Common Agricultural Policy: History
of a Paradigm Change. New York: Pal-
grave Macmillan.
Greer, Alan (2005). Agricultural Policy
in Europe. Manchester: Manchester Uni-
ver sity Press.
Montanarella, Luca (2008). Agriculture
and Enviroment: Towards an “Health
Check” of the Common Agricultural
Policy.
Fræðaþing landbúnaðarins 2008. Reykja-
vík: Bændasamtök Íslands.
Nugent, Neill. (2006). The Government
and Politics of the European Union. 6th.
Edition. New York: Palgrave Macmillan.
Vinnuhópur utanríkisráðuneytisins
(2003, nóvember). Íslenskur landbúnað-
ur í alþjóðlegu umhverfi. Áfangaskýrsla.
Reykjavík: Utanríkisráðuneytið.
Landbúnaðarstefna ESB (CAP), markmið og þróun
Íslenska birkið er sérlega líf-
seigt. Það hefur sannast á Þing-
völlum en um mánuði eftir
mik inn eldsvoða þar, þegar hið
sögu fræga hús Hótel Valhöll
brann til kaldra kola, er birkið
að koma til. Vakti það athygli
skóg ræktarmanna.
Mikill hiti var í nágrenni elds-
ins og brunnu og sviðnuðu nokkur
tré í nágrenni rústanna. Um mán-
uði síðar hafa rústir hótelsins verið
rifnar og tyrft yfir. Það sem helst
vekur athygli skógræktarmanna
á brunastaðnum er hversu lífseigt
íslenska birkið er. Sviðin tré sem
standa í næsta nágrenni við rúst-
irnar og hafa orðið fyrir gífurleg-
um hita af eldinum eru byrjuð að
skjóta upp rótarskotum. Má gera
ráð fyrir að þótt nokkuð sé liðið
á sumarið ættu þessi tré að geta
myndað dvalarbrum og lifnað
aftur næsta vor. Líklegt má telja að
birkið gæti á sama hátt spírað og
skotið upp öngum í kjölfar skógar-
elda, en sem betur fer eru slíkar
hörmungar afar sjaldgæfar hér á
landi, segir í frétt á vef Skógræktar
ríkisins.
Vitað var að íslenska birkið þolir
kulda en ekki að það þyldi þann
miklar hita sem verður í eldsvoða.
Lífseigt íslenskt birki
Jón Baldur Lorange
stjórnmálafræðingur og forstöðumaður
tölvudeildar BÍ
jbl@bondi.is