Fréttablaðið - 01.09.2012, Blaðsíða 26

1. september 2012 LAUGARDAGUR26
Hún var „heilaga“ kýrin mín og ég
minnist þess með ómældri gleði
þegar ég fékk að fara í fjósið með
pabba mínum á kvöldin. Þá stakk
hann mér jafnan ofan í jötuna hjá
Sóleyju á meðan hann var að sinna
skepnunum. Þetta hentaði öllum.
Ég var það lágur í lofti að ég komst
lengi vel ekki upp úr jötunni af
sjálfsdáðum og samneyti okkar
Sóleyjar var einstakt. Mér var sagt
að hún liti á mig sem kálfinn sinn
og enn í dag álít ég hana fóstruna
mína. Árin liðu og sambandið
rofnaði aldrei. Hvergi var betra að
eiga stundarfrið heldur en hjá Sól-
eyju rétt eins og ég hefði leitað til
ömmu eða afa (sem voru ekki til
staðar). Ég hafði þann vana þegar
móður minnar naut ekki við að
lalla upp á tún til Sóleyjar þegar
ég átti eitthvað bágt. Þar var hún
tjóðruð og yfirleitt hófst samneyti
okkar með því að ég lagði hendur
um háls hennar og horfði í blíðleg
augu hennar. Ef hún lá og jórtraði
var ég heppinn, ef ekki hvíslaði ég
í eyra hennar og bað hana að leggj-
ast svo ég gæti hjúfrað mig í hálsa-
koti hennar. Hvergi var notalegra
Móðurjörð, hvar maður fæðist,
mun hún eigi flestum kær,
þar sem ljósið lífi glæðist
og lítil sköpun þroska nær?
Sigurður Breiðfjörð (1798-1846).
Úr Númarímum. 1835
É
g verð að játa fyrir þér,
lesandi góður, að eitt
erfiðasta skref sem ég
hef stigið var að viður-
kenna Móður Jörð sem
lifandi einingu, eins
konar risalífveru, sem þar að auki
tengist goðsögninni um Gaiu. Svo
rækilega hafði ég látið fræðin taka
öll ráðin af skynsemi minni að ég
ætlaði aldrei að komast yfir hjall-
ann að Móðir Jörð samsvaraði
risaveru. Ég veit ekki alveg hvers
vegna – kannski óttaðist ég að hér
væri ég að stíga skref út úr veröld
þekkingar inn í heim dulhyggju, þar
sem ég væri ómálga.
Samt var tilfinningin fyrir Móður
Jörð minn heimavöllur. Árið 1970-
1971 pældi ég mikið í þeim öflum
og aðstæðum sem gera Jörðina líf-
vænlega. En ég áttaði mig ekki á
því hve frumleg hugmyndin var
og bæði skorti mig þekkingu til
að þreifa mig áfram og sérfróða
viðmælendur. Viðfangsefnið var
kennsluefni fyrir 12 ára nemendur
sem ég kallaði Líf og umhverfi en
þar fjallaði ég um það sem ég nefndi
frumþarfir lífsins: Sól, vatn, land
og loft – og síðan lífið sem sífellt
breytir aðstæðum á Jörðu. Ég gerði
mér grein fyrir mikilvægi svona
efnis fyrir ungt fólk svo að það
öðlaðist vitræna sýn á Jörðina og
lífið og vistkerfið sem heild og þótt
ég vissi það ekki fyrir víst þá taldi
ég mér trú um að þetta væri eina
líffræðibókin sem væri í þessum
dúr. Vonbrigðin voru mikil þegar í
ljós kom að handritið þótti framandi
og falla illa að kerfinu og að lokum
týndist það í menntamálaráðuneyti.
Sennilega var því fleygt. Efnið var
ekki um fífla og sóleyjar, mýs og
marhnút heldur heildir í heimssýn
þar sem náttúrufræði voru fræðin
sem héldu utan um eðlis- og efna-
fræði, líffræði og jarðfræði – allt
í einum góðum graut líkt og í nátt-
úrunni – og þessu verki líka – þar
sem vistkerfin eru undirstaðan.
Loks þegar ég tók lokaskrefið inn í
stóran og mjúkan faðm Gaiu reynd-
ist það eðlilegt og sjálfsagt. Rökin
fyrir lifandi Jörð voru augljós og
ég hafði komið auga á mörg þeirra
löngu fyrr, þekkti þau af eigin raun,
hafði skynjað, fundið, grunað, hugs-
að um lifandi Jörð árum og áratug-
um saman – þrælvanur heildstæðri
hugsun án þess að skilgreina hugs-
un eins og Carl Jung hafði gert svo
snilldarlega. Eins og brennt barn
forðast eld hafði ég reynt að svæfa
reynslu mína af Lífi og umhverfi
enda þótt ég áliti hugmyndina
að baki handritinu sígilda – vissi
einnig að ég hefði getað gert betur.
Ég hálfpartinn forðaðist frumkvöð-
ulinn og meistarann James Love-
lock þar til góðan haustdag í Flat-
ey. Einn að basla settist ég niður í
gömlu búðinni í Vorsölum og hóf
lestur Gaiu. Komið var kvöld þegar
ég lauk lestri hennar. Ég, átvaglið,
hafði gleymt að borða. Sem betur
fer átti ég líka The Ages of Gaia. Sú
bók var mér enn þá ítarlegri opin-
berun og ég gaf mér nokkra daga að
tengja hana við mig. Ég var kominn
heim í minn andlega og fræðilega
„heiðardal“ og gerði mér grein fyrir
því að verk Lovelocks voru stórkost-
legt innlegg fyrir mannkyn. Gaia
var ekkert annað en Móðir Jörð með
langa rekjanlega sögu sem sýndi og
sannaði tilveru hennar sem lifandi,
sívirkrar og samvirkrar heildar
(eins og útskýrt verður nánar) – og
lífverur voru veraldir innan veralda
og veraldar – nátengdar.
Þegar ég var lítill drengur norður
á Húsavík áttum við kúna Sóleyju.
Allt um kring má skynja enn dýpri vitund og umhyggju
Jarðar þótt við í vestrinu kunnum ekki á henni skil eða rétt
tungutak til að lýsa henni, enda eru um 400 ár síðan fólk á
Vesturlöndum áræddi síðast að tala svo „gáleysislega“ um Jörðina.
GUÐMUNDUR PÁLL „Allir ferlar á yfirborði Jarðar verða skiljanlegri ef við tökum Jörðina, alheimskúna okkar, í sátt og virðum hana fyrir það sem hún er,” skrifar höfundurinn sem sést hér baða sig í Mekong-fljóti í Laos.
MYND/LEIFUR RÖGNVALDSSON
Móðir Jörð eða Gaia
Guðmundur Páll Ólafsson líffræðingur er látinn. Guðmundur Páll var einn ötulasti og áhrifamesti náttúruverndarmaður lands-
ins og þjóðkunnur fyrir bækur sínar um náttúru Íslands. Hann var langt kominn með bók um vatnið í sama bókaflokki þegar
hann lést og er stefnt að því hún komi út á næsta ári. Fréttablaðið birtir með leyfi fjölskyldu Guðmundar Páls kafla úr bókinni.
MYND/LEIFUR RÖGNVALDSSON