Fréttablaðið - 11.10.2012, Blaðsíða 26

26 11. október 2012 FIMMTUDAGUR
Ég hef ákveðið að greiða atkvæði gegn því að tillaga
stjórnlagaráðs verði notuð sem
grundvöllur nýrrar stjórnar-
skrár 20. október 2012. Hér vil
ég draga fram eitt grundvallar-
atriði af nokkrum sem hafa áhrif
á afstöðu mína.
Markalínur opinbers skipulags
Nánast öll þjónusta opinbers
valds miðar við staðbundin
mörk. Þannig höfum við skóla-
hverfi, sveitarfélög og umdæmi
af öllu tagi, meðal annars kjör-
dæmi. Skattheimta fer
fram innan staðbund-
inna marka og skött-
um er jafnan ráð-
stafað innan þeirra.
Þótt netið geti veikt
staðbundi n mörk
opinberrar þjónustu
standa þessar stað-
reyndir enn óhagg-
aðar.
Þýskaland er sam-
bandsríki og opinber
gjöld renna einkum
til hvers ríkis og þjón-
usta er veitt innan
þess. Danmörk (og hin
norrænu ríkin hafa
svipað fyrirkomu-
lag) hefur 5 regioner
og 76% alls skattfjár
helst innan þeirra og eru notuð
til þess að veita þjónustu þar.
Kjördæmaskipulag tekur mið
af þessum staðbundna grund-
velli og eru kjördæmi (mis)smá
og tengja fulltrúa við kjósendur
á ákveðnum stað og við þá sam-
eiginlegu hagsmuni sem þeir
hafa, meðal annars við öflun
og ráðstöfun skattfjár þeirra
og uppbyggingu staðbundinnar
þjónustu fyrir þá.
Afdrifarík mistök
Hér á landi var fallið frá lands-
hlutatengdu millistjórnsýslu-
stigi undir miðja síðustu öld.
Það hefur reynst afdrifaríkt
fyrir svæðin utan höfuðborgar-
innar – og nú renna um ¾ hlutar
alls opinbers fjár til hins mið-
læga ríkisvalds (Reykjavíkur)
og staðbundin yfirvöld (sveitar-
félögin) eru veik og þjónusta
þeirra lítil miðað við það sem
gerist í nágrannaríkjunum. Þar
sem tekjustofnar sveitarfélag-
anna á höfuðborgarsvæðinu eru
stærstir má reikna með því að
allt að 90% af öllu skattfé sé
ráðstafað af yfirvöldum á því
svæði, á báðum stjórnsýslu-
stigum.
Sjónarmið borgríkis
Við þessar séríslensku aðstæð-
ur eru margir höfuðborgarbúar
farnir að líta svo á að þeir búi í
borgríki, en ekki í ríki sem hefur
vestræna uppbyggingu. Þeir telja
því ekki að máli skipti að íbúar
utan höfuðborgarsvæðisins njóti
vernda staðbundinna marka
þannig að tekjur flytjist ekki frá
upprunastað og til að þjónusta
sé veitt nálægt íbúunum. Þessi
hugsun endurspeglast í tillögum
um veikingu eða niðurfellingu
kjördæmaskipulags og raunar
líka í lausnum stjórnsýslunnar;
t.d. að hafa eitt sjúkrahús og eina
ríkisstofnun á hverju sviði og að
þær séu á höfuðborgarsvæðinu –
í stað dreifðra lausna
og þjónustu. Á sama
tíma er höfuðborginni
skipt í hverfi og byggð
er upp staðbundin
þjónusta innan þeirra
– þannig að tvískinn-
ungur höfuðborgarbúa
er allsráðandi.
Þegar fylgismenn
tillagna stjórnlagaráðs
segja að kjördæmi
eigi að skipuleggja
fyrir fatlaða, fyrir
konur o.s.frv. í stað
staðbundinna marka,
þá hafa þeir yfirgefið
grundvöll stjórnmála-
legs veruleika í okkar
heimshluta. Þá er ekki
endilega samræðu-
grundvöllur milli stjórnsýslu-
fræðinga og aktívistanna, sem
ekki búa við skorður vestrænna
hefða. Svo ríkar hefðir eru fyrir
staðbundinni nálgun í stjórn-
málum að nánast ekkert vestrænt
ríki gengur gegn þeim. Víða eiga
ríki eða fylki (millistjórnsýslu-
stig) fulltrúa á þjóðþingum án
tillits til íbúafjölda þeirra.
Hættulegar tillögur
Ef tillögur stjórnlagaráðs um
veikingu eða niðurfellingu kjör-
dæmakerfis hér á landi verða að
veruleika fellur eitt af síðustu
varnarvígum vestrænnar upp-
byggingar stjórnmála og stjórn-
sýslu í landinu. Það er einkenni-
leg þróun í ljósi þess hvernig og
hvar þjóðartekjur okkar verða til
– og að landið allt felur í sér sókn-
arfæri á öllum sviðum, t.d. fyrir
ferðamannaiðnaðinn á grundvelli
staðbundinnar menningar, sem
þá þarf að vera til staðar. Við
búum í stóru og fallegu landi og
við þurfum að endurskipuleggja
opinberu kerfin þannig að þau
styðji dreifða uppbyggingu í því.
Fellum tillögu
stjórnlagaráðs
Samfylkingin er hreyfing jafnaðarmanna á Íslandi. Því
miður eru ekki allir íslenskir
jafnaðarmenn félagar í Samfylk-
ingunni, stuðningsmenn hennar
eða kjósendur. En við í Samfylk-
ingunni erum öll jafnaðarmenn,
hvert með sínum hætti. Við telj-
um að jöfnuður í lífskjörum og
jöfn tækifæri séu heilladrýgst
fyrir einstaklinga og samfélag.
Við teljum að hver maður skuli
vera frjáls gerða sinna og hugs-
ana svo fremi hann skerðir ekki
frelsi annarra og kemur fram af
heilindum. Við teljum að menn-
irnir beri ábyrgð hver á öðrum
– játumst undir þá samábyrgð
sem Frakkarnir kölluðu bræðra-
lag á 18. öld – en krefjumst þess
líka af hverjum og einum að
hann taki ábyrgð á sjálfum sér sé
hann þess megnugur. Við þökk-
um frumherjum jafnaðarmanna
á Íslandi fyrir að rækta þennan
garð – skáldunum sem ortu kjark
í alþýðu um aldamótin þar síð-
ustu, fólkinu sem stofnaði verka-
lýðshreyfingu og alþýðusamtök á
fyrstu áratugum 20. aldar.
Velferðarþjónustan – Norðurlönd
Okkur finnst nánast liggja fyrir
af dæmum Norðurlanda að öflug
velferðarþjónusta sé burðarás
þjóðarheimilis þar sem menn
vinna saman jafnt að almanna-
heill og eigin þroska. Við teljum
markaðinn þarfan þjón í atvinnu-
lífi og viðskiptum – en afleitan
húsbónda. Við viljum efla mennt-
ir og menningu, sem hafa gildi
í sjálfu sér í sífelldri hollustu
mannsins við hamingju sína, en
gæða samfélagið líka innihaldi –
og skapa störf! Við þökkum for-
ystumönnum alþýðuflokkanna,
félagsskap fólksins og framsýn-
um fræði- og listamönnum fyrir
mikið verk í þessum efnum alla
síðustu öld. Þau hafa borið árang-
ur þrátt fyrir óhjákvæmilegar
villur og mistök.
Græn jafnaðarstefna, kvenfrelsi
Sígild jafnaðarstefna mótað-
ist á árunum eftir iðnbyltingu, í
karlveldisþjóðfélögum 19. aldar,
í andrúmslofti óbilandi tækni-
hyggju og framfarablætis. Nú eru
aðrir tímar – og þeir jafnaðar-
flokkar í Evrópu hafa dregist
aftur úr og trénast upp sem ekki
tókst að auðga jafnaðar stefnuna
með því að samþætta hana kven-
frelsi og umhverfisstefnu – jafn-
rétti kynjanna og jöfnuði kyn-
slóðanna. Þetta var sá boðskapur
sem Ingibjörg Sólrún Gísla dóttir
færði jafnaðarflokki okkar
öðrum fremur – og við þökkum
henni fyrir ásamt öðrum hetjum
kvennahreyfingar innar og mörg-
um einörðum baráttumönnum
fyrir náttúruvernd og umhverfis-
viðhorfum síðustu fjóra áratugi.
Samsafnskenningin
Það er misskilningur sem sumir
halda fram, að í Samfylking-
unni sé samankomið frekar til-
viljunarkennt samsafn hinna
og þessara pólitískra klúbba og
áhugahópa þar sem sumir séu
klassískir og aðrir frjáls lyndir,
einhverjar kvenfrelsiskellingar
innan um græna öfgaliðið sem
togast á við virkjunarsinna og
byggðajálka. Flokkurinn endur-
speglar vissulega fjölbreyti-
leikann í íslensku samfélagi,
eftir starfsstéttum, kynslóðum,
menntadeildum, héruðum. Sem
betur fer. En við eigum okkur öll
sameiginlegan grunn – jafnaðar-
stefnuna.
Sjálfsmynd
Þess vegna er óþarfi að hafa mikl-
ar áhyggjur af sjálfsmynd Sam-
fylkingarmanna eða kjölfestunni
í pólitík þeirra frá degi til dags.
Sjálfsagt er að leiðrétta kúrsinn
eftir stórsjó og brim á siglingunni.
Við skulum muna að stefna og
verk samsteypustjórnar í stjórn-
arráðinu eða sveitarfélögunum
markast að sjálfsögðu af málamiðl-
unum og forgangsröðun þeirra afla
sem að henni standa, og af fjöl-
mörgum fleiri þáttum. Jafnaðar-
stefnan – og nauðsynleg umræða í
hópi jafnaðar manna – veitir góða
yfirsýn og skýra sjálfsmynd.
Formannsefni
Fram undan er formannskjör.
Þau sem nú hafa verið nefnd sem
hugsanlegir formenn gætu hvert
og eitt sinnt því starfi með prýði,
og líklega verður ekki mikill mál-
efnalegur munur á formanns-
efnunum. Fyrir mína parta ætla
ég þó að hlusta grannt eftir þessu
tvennu:
Grænar áherslur
Ég vil vita hvar þau standa í
umhverfis- og náttúruverndar-
málum, og hvert þau vilja stefna
í atvinnumálum. Nú eru að verða
straumhvörf. Eðlilegt er að segja
skilið við fortíðardrauma um
stóriðjuuppbyggingu í sovéskum
stíl, með öllum sínum umhverfis-
fórnum, og byggja markvisst upp
grænt hagkerfi. Upp úr hruninu
erum við að komast með hjálp
náttúrugæða af landi og hafi,
en því má ekki gleyma að veru-
legur hluti af verðmætasköpun
dagsins sprettur af okkar eigin
hyggjuviti. Hugverkageirinn er
ört vaxandi hluti atvinnulífsins
og forsvarsmenn hans hafa bent
stjórnvöldum á að nokkur helstu
fyrirtæki hans þurfi tækni-
menntað fólk þúsundum saman á
næstu árum.
Samstarfskostir
Samfylkingin, flokkur jafnaðar-
manna, er stofnuð til að vera
höfuð afl í íslenskum stjórn-
málum. Hún er mið-vinstri-
flokkur, og á að bjóða til sam-
starfs öðrum flokkum og
hreyfingum til vinstri og fyrir
miðju, fólki sem leggur áherslu
á jöfnuð og frjálslyndi hvað sem
líður afstöðu þess í einstökum
átakamálum. Stjórn með hægri-
mönnum er ekki eðlilegur kost-
ur fyrir Samfylkinguna, enda
hafa slíkar tilraunir gefist illa.
Samstarf við hægriflokka tel
ég því aðeins koma til greina að
um mikilvæga þjóðarhagsmuni
sé að ræða, svo sem inngöngu í
Evrópu sambandið, eða þá brýn-
ar umbætur innanlands sem ekki
yrði komið á með öðrum hætti.
Önnur spurningin er um sam-
félagsstrategíu, hin um pólitíska
taktík. Báðar mikilvægar.
Samfylkingin og jafnaðarstefnan
Nú fer að viðra vel til göngunn-ar upp úr Kreppudal. En það
er hlálegt að lánsveðshópurinn
mun hefja sína göngu með þyngri
byrðar en flestir aðrir. Sá hópur
sem af varfærni brúaði bilið milli
uppblásins fasteignaverðs og lágs
fasteignamats á uppgangstímum
með veð fengið að láni í eign for-
eldra eða annarra ættingja verð-
ur skilinn eftir og látinn dragast
aftur úr samferðamönnum sínum.
Þessar skuldir skulu hvíla á herð-
um þeirra um ókomna tíð meðan
aðrir hafa fengið að kasta sínum
byrðum af sér á botni kreppudals.
Leiðin upp hlíðar kjarabóta verð-
ur þeim erfið og seinfarin. Sumir
munu aldrei komast úr dalnum.
Þær leiðir til minnkunar skulda
heimilanna svo sem 110% leiðin
geta ekki nýst lánsveðs hópnum.
Þrátt fyrir nær einróma yfir-
lýsingar allra stjórnmálaflokka
sl. vetur hefur ekkert áunnist og
skammarlega lítil, léttfætt skref
verið tekin. Það er skömm að því
þegar fögrum fyrirheitum fylgja
ekki efndir. Traust fólks á umboðs-
mönnum almennings má vart við
frekari hnekki. Tap í kynslóða-
lotteríinu er að verða að veruleika
fyrir lánsveðshópinn.
Lífeyrissjóðir standa í vegi sanngirni
Ein stærsta hindrunin sem stend-
ur í vegi fyrir þeim sanngirnisúr-
bótum að létta skuldabyrði ungs
fólks með lánsveð eru lífeyris-
sjóðirnir. Þeir eru taldir eiga stór-
an hluta þeirra fasteignalána sem
tryggð eru með lánsveði. Hvernig
getur staðið á því að lífeyrissjóð-
irnir einir fjármálastofnana ætla
sér ekki að taka þátt í niðurfell-
ingum skulda almennings? Hlut-
deild þeirra í niðurfellingum 110%
leiðarinnar er vart mælanleg. Það
eru einmitt niðurfellingar skulda
hjá öðrum fjármálastofnunum sem
skapa almenningi það svigrúm að
geta greitt af lífeyrissjóðslánum.
Lífeyrissjóðirnir eru sem sagt
orðnir að laumufarþegum í endur-
skipulagningu skulda heimilanna,
þeir leggja ekkert til en fá allan
ávinninginn.
Að vissu leyti er þetta skiljan-
leg afstaða. Fæstir lífeyris sjóðir
geta skilað þeirri ávöxtun sem
þeir eiga að skila. Hugmyndaflug
þeirra í fjárfestingum nær vart
lengra en að lána skjólstæðing-
um til húsnæðiskaupa og kaupa
skuldabréf sem bankar nota til að
veita húsnæðislán. Maður spyr sig
hvort fólk gæti ekki fengið svipaða
niðurstöðu með því að halda eftir
greiðslum til lífeyrissjóðanna,
eignast húsnæðið sitt hraðar með
þeim peningum og eiga lífeyris-
sjóð tryggðan með eigin fasteign
milliliðalaust. Til hvers þarf að
hafa lífeyrissjóðina með ef okkar
eigin vaxtakostnaður er okkar
ávöxtun?
Langtímahagsmunir hunsaðir
En fyrst stefna sjóðanna er svona
má líka spyrja sig hvort það sé
best fyrir lífeyrissjóðina að þús-
undir fjölskyldna séu fastar í
sama húsnæðinu um árabil vegna
íþyngjandi lánabyrðar. Fólk sem
annars væri að taka ný lán fyrir
stærri eignum. Aðgerðaleysi og
skammtímahugsun hefur áður
stórlaskað lífeyrissjóðina, ef ekki
verður tekið í taumana nú er ljóst
að afleiðingarnar munu skerða
lífsgæði þúsunda Íslendinga og
reynast sjóðunum dýrkeyptari en
ella.
Öll fasteignalán verður að
meðhöndla eins. Ríkis stjórnin
og Alþingi ættu að taka þetta
mál föstum tökum svo hægt sé
að ljúka um margt farsælli með-
höndlun skulda almennings með
sanngirni. Því hefur verið lofað.
Lífeyrissjóðirnir verða jafnframt
að líta á málið með langtímahags-
muni almennings í huga.
Seinfarin ganga lánsveðshópsins
Ný stjórnarskrá
Haukur
Arnþórsson
stjórnsýslufræðingur
Við þessar
séríslensku
aðstæður
eru margir
höfuðborgar-
búar farnir
að líta svo á
að þeir búi í
borgríki...
Fjármál
Sverrir
Bollason
verkfræðingur
Stjórnmál
Mörður
Árnason
alþingismaður
Stjórn með hægrimönnum er ekki eðli-
legur kostur fyrir Samfylkinguna, enda
hafa slíkar tilraunir gefist illa. Samstarf
við hægriflokka tel ég því aðeins koma til greina að
um mikilvæga þjóðarhagsmuni sé að ræða...