Fréttatíminn - 20.09.2013, Blaðsíða 67

3ÍSLENSKT GRÆNMETIHAUST 2013
Þær kartöflur
sem fyrstar
koma á markað
eru ræktaðar
undir plasti
sem flýtir fyrir
uppskerunni um
allt að 15 daga.
Þegar kartaflan barst til Evrópu var henni tekið með nokkurri tortryggni. Það var fyrst
eftir að hún var almennt tekin í
sátt í Englandi, Írlandi, Frakklandi
og síðast en ekki síst í Þýskalandi,
að kartaflan fór að vera mikilvæg
matjurt á Norðurlöndum. Hún
barst fyrst til Íslands á ofanverðri
18. öld. Séra Björn Halldórsson í
Sauðlauksdal ræktaði hana fyrstur
Íslendinga.
Kartaflan er upprunin í
norðurhluta Suður-Ameríku og
hefur verið mikilvæg matjurt á
þeim slóðum í þúsundir ára. Hún
þótti það mikilvæg fæða hjá Inkum
að hún var tekin í guða tölu.
Kartaflan barst til Evrópu í kjölfar
landafundanna á 16. öld og breiddist
fljótt út um álfuna, þar sem hún
varð ein mikilvægasta fæðutegundin.
Áður en kartaflan barst til Evrópu
var brauð og hnúðmeti af öðru
tagi mikilvæg fæða. Enska heitið
„potato“ er komið úr indíánamáli
þar sem kartaflan kallast „batat“ eða
„patat“ en það síðarnefnda er notað
í mörgum tungumálum, bæði um
kartöflur og sætar kartöflur.
Kartaflan er næringarrík og
fremur auðveld í ræktun við
íslenskar aðstæður. Þó er hún
nokkuð viðkvæm fyrir ýmsum
sjúkdómum af völdum veira,
baktería og sveppa. Einn slíkur
sjúkdómur, kartöflumygla, olli
algerum uppskerubresti á Írlandi á
árunum eftir 1840, en á þeim tíma
var kartaflan orðin undirstöðufæða
fátækra smábænda þar í landi. Mikil
hungursneyð varð í kjölfarið og
þúsundir manna urðu hungrinu að
bráð. Þúsundir fluttust vestur um haf
til Ameríku. Margir vestuarfaranna
settust að í ríkjunum Maine og
Idaho, en þar stendur kartöflurækt í
miklum blóma enn þann dag í dag.
Kartafla myndar jarðstöngulhnýði.
Hún tilheyrir náttskuggaætt
(solanaceae) og er náskyld mörgum
þekktum plöntum eins og eggaldini,
tómötum, papriku, stjörnualdini
(carambola) og tóbaki. Allar
tegundir náttskuggaættar mynda
eiturefnið sólanín, í mismiklum mæli
þó. Í kartöflu er það í öllum grænum
plöntuhlutum sem notið hafa birtu.
Það eyðist ekki við suðu: fjarlægið
því alla græna hluta kartaflna áður en
þeirra er neytt.
NæriNgargildi
Kartaflan er næringarrík, full
af vítamínum og steinefnum. Í
kartöflum eru fáar hitaeiningar,
aðeins 88 (kcal) í 100 gr. Þar
sem flestir borða kartöflur
nánast daglega eru þær með
mikilvægustu uppsprettum B- og
C-vítamíns í fæðunni. Einnig eru
kartöflur ríkar af járni, kalki, fosfór
og trefjum. Í þeim er mikill mjölvi
sem gerir þær mettandi þó þær
séu ekki mjög hitaeiningaríkar.
Æskilegt er að sjóða kartöflur
með hýðinu, annars tapast mikið
af næringarefnum út í suðuvatnið.
Séu þær afhýddar fyrir suðu ber
að nota eins lítið vatn við suðuna
og kostur er og nota síðan vatnið
í sósur eða til brauðgerðar til að
nýta næringarefnin sem skolast
hafa út.
geymsla
Kartöflur á að geyma við 4-6° C
og mikinn raka en við slík skilyrði
geymast þær í allt að 6 mánuði án
þess að dragi úr gæðum. Mjög
snemmsprottnar kartöflur geymast
þó skemur. Góð loftræsting þarf að
vera í kartöflugeymslu til að leiða
burt koltvísýring sem myndast við
öndun, þó má kaldur dragsúgur
ekki leika um þær. Etýlen sem
kartöflurnar mynda í geymslunni
getur ýtt undir að þær spíri. Þær
mega ekki vera í birtu, þá myndast
í þeim sólanín og hnýðin verða
græn. Af þessari ástæðu er best
að geyma kartöflur í bréfpokum
eða öðrum ógegnsæjum
umbúðum. Ef kartöflur eru
hafðar í pappírssekkjum minnkar
einnig hættan á að raki setjist utan
á hnýðin og valdi bakteríu eða
sveppasjúkdómum.
gæðamat
Kartöflur eiga að vera þurrar,
hreinar og þéttar í sér, lausar við
áverka, sprungur og spírur auk
þess sem þær mega ekki vera
grænar. Kartöflum sem pakkað
er í plastpoka eiga að vera jafnar
að stærð og gæðum. Á veturna
þarf að fylgjast vel með kartöflum
sem geymdar hafa verið við
lægri hita en 4° C en það ýtir
undir niðurbrot mjölva þannig að
bragðið versnar, þær verða of sætar.
Vinsælustu kartöflutegundirnar
eru Gullauga og Rauðar
Hjónin Kristján Gestsson og Anna Guðbergsdóttir eru kartöflubændur á
bænum Forsæti IV í Flóahreppi og
hafa þau stundað þann búskap frá
árinu 1970. Kartöflur hafa þó verið
ræktaðar á jörðinni í rúmlega hálfa
öld en foreldrar Kristjáns, þau Gestur
Mosdal Kristjánsson og Helga Kristín
Þórarinsdóttir hófu ræktunina um
1960. Garðyrkjubýlið hefur yfir góðum
tækjakosti að ráða, það gerir þeim
hjónum kleift að vinna að mestu leyti
ein við framleiðsluna.
Útsæðið sem sett er niður ár
hvert er að hluta til heimaræktað
en kartöfluheilbrigði er þó haldið
við með aðkeyptu stofnútsæði eftir
ákveðnum reglum sem þar um gilda.
Útsæðið er látið forspíra og sett niður
í lok apríl og fram yfir miðjan maí.
Fyrstu kartöflugrösin byrja að kíkja
upp úr görðunum rúmlega hálfum
mánuði eftir niðursetningu. Fram
í júlí bíða svo bæði bóndinn og
neytendur með mikilli eftirvæntingu
eftir fyrstu uppskeru sumarsins en
hún kemur á markað um miðjan júlí.
Þær kartöflur sem fyrstar koma á
markað eru ræktaðar undir plasti sem
flýtir fyrir uppskerunni um allt að 15
daga. Upptaka til geymslu hefst síðan
í lok ágúst og stendur út september.
Uppskerumagnið er að miklu leyti
háð veðurfari og getur því verið mjög
breytilegt á milli ára. Ræktunarsvæðið
er 24 hektarar og getur uppskeran verið
allt frá 10 til 30 tonn af hektara.
Mikilvægt er að þær kartöflur sem
teknar eru upp á haustin séu geymdar
í kæligeymslum við réttan hita og rétt
rakastig. Með því móti er auðveldlega
hægt að halda vörunni ferskri fram
að næstu uppskeru. Kartöflurnar eru
geymdar óhreinsaðar í kæligeymslunni
yfir veturinn en áður en þær eru sendar
á markað eru þær flokkaðar og þvegnar.
Vinsælustu tegundirnar eru íslensku
afbrigðin Gullauga og Rauðar og er því
mest ræktað af þeim. Fleiri tegundir eru
þó ræktaðar á býlinu og má sem dæmi
nefna Premiere og Milva.
Kartaflan
-matjurt í þúsundir ára í Suður-Ameríku
Kristján Gestsson og Anna Guðbergsdóttir kartöflubændur á Forsæti IV.
Laukurinn er svitaður í potti
ásamt kryddunum þar til hann
er glær. Kartöflunum og vatninu
er bætt út í.
Soðið í a.m.k. 30 mín, þá
maukað með töfrasprota og
smakkað til með salti og saxaðri
steinselju.
Ef töfrasproti er ekki til staðar
má sjóða súpuna lengur og
slá kartöflurnar í sundur með
pískara.
Nanna Rögnvaldardóttir
Kartöflusúpa
100 g laukur, saxaður (1 meðallaukur)
olía til steikingar
250 g íslenskar kartöflur, skornar smátt
½ tsk timjan
2 stk lárviðarlauf
½ tsk kórírander fræ, möluð
svartur pipar
1,5 l vatn
salt
½ búnt steinselja
forsæti iv