Læknablaðið - 15.09.1983, Blaðsíða 15

LÆKNABLADID
197
vita menn um orsakir þessa né heldur, hvað
valdi pessum algenga kvilla, sem ekkert hefur
minnkað, hvorki hér á landi né i nágranna-
löndunum, en hefur pvert á móti heldur auk-
ist eins og fyrr segir. Miðað við fæðingar á
F.L. og F.H.R. og með hliðsjón af búsetu á
pessu svæði er heilaleysi 0.06 af púsundi allra
fæddra barna, svipað og í fyrra úrtaki, sem pá
svipaði mjög til niðurstöðu samsvarandi úr-
taka í öðrum löndum.
Ýmsar tilgátur hafa verið uppi um orsakir
heilaleysis, t.d. umhverfisáhrif, jarðfræðileg og
landfræðileg, vírussjúkdómar móður og svo
síðast en ekki síst legskekkja (retroversion)
(13). Par sem hryggraufarbörn lifa oft fram yfir
burðarmálstíma (7 daga) koma fá peirra hér á
skrá, en pessu er pveröfugt farið með heila-
leysi. í heildaryfirliti á töflu 2 sést fjölgun van-
skapnaða úr 14 í 20 af hundraði á milli úrtaka
1955-64 og 1965-76, og er sá munur mark-
tækur miðið við krufningu með 3 °/o marki,
(p< 0.03, p.e. probably significant).
Hýalínhimnusjúkdómur (H.M.D.). Þessi alvar-
legi lungnasjúkdómur var ópekktur hér á landi
par til hann var fyrst greindur 1961. Hinn 2.
september 1961 var í fyrsta sinn greindur hér á
landi á Rannsóknastofu Háskólans (R.H.) hýa-
límhimnusjúkdómur í lungum meybarns, sem
hafði látist kl. 19:00 daginn áður á Fæðinga-
deild Landspítalans (F.L.), 35 klst. gamalt.
Fæðingavigt pessa barns var 1850 g. I>að voru
einnig blæðingar í heila og rof á heilasigð (falx
cerebri). Allt reyndust petta dæmigerð ein-
kenni í fylgd hýalínhimnusjúkdóms eins og
síðar kom í ljós.
Þessi sjúkdómur reyndist pegar betur var að
gáð, samkvæmt rannsóknum undirritaðs, sem
náði yfir árin 1955-1976, sannkölluð drepsótt
lítilla fyrirburða á fyrstu dögum lífshlaupsins
(43 %). Ef miðað var við alla fædda, smáa og
stóra, var dánartala pessa eina sjúkdóms mörg
árin, t.d. 1960-1965 jafnhá vanskapnaði og
lungnabólgu til samans (33 %). A allra síðustu
árum tímabilsins fer pó að draga úr hýalín-
himnusóttinni, en hinum síðarnefndu dán-
arorsökum fjölgar.
Við endurskoðun tiltækra eldri sýna frá og
með 1951 kom í ljós að sjúkdómurinn hefur
komið fyrir hér miklu fyrr án pess að vera
greindur, enda ekki kominn inn í kennslubæk-
ur svo sem »biblíur« meinafræðinga peirra
tíma í barnasjúkdómum, sem pá var m.a.
Pathology of the Foetus and the Newborn
eftir Edith Potter, Chicago 1952, 1. útgafa, en í
2. útgáfu 1961 var orðin breyting á og pessi
sjúkdómur kominn inn í umræður um alvar-
lega lungnasjúkdóma.
Finninn Akvenainen hafði pegar á árinu
1947 (14) verið farinn að velta pessu máli fyrir
sér. M var litið svo á að fósturfarði »vernix«
úr legvatni gæti sest í lungu barns og myndað
himnu par eftir fæðingu. í sama streng tók R.E.
Benitz 1952 (15), en pað mun varla hafa verið
fyrr en 1953 að meinafræði pessa sjúkdóms
fékk núverandi mynd í umfjöllun A.E. Chlaire-
aux (16), pótt enn væri langt í að aðalorsök
sjúkdómsins fyndist, en pað hefur reynst vera
vöntun á einhverskonar hlífðarefni, »hlífðar-
hjúp«, (»surfactant«) innan á lungnablöðrum.
Pessi hlífðarhjúpur byrjar fyrst að myndast á
20.-24. viku meðgöngutíma, og er ekki að fullu
lokið myndun hans fyrr en á 35. viku pegar
barnið er orðið sem næst fullburða (4). Pegar
fyrirburðir með óproskuð lungu purfa eftir
fæðingu að mæta álagi við stjórn á vökvajafn-
vægi líkamans innan frá og ertandi áhrifum
andrúmslofts utan frá (17) er hætta yfirvofandi
á hýalínhimnumyndun. Pað mátti fylgjast með
myndun »hlífðarhjúpsins« með sýnatöku úr
legvatni og pannig meta horfur fyrirfram og
pörf aðgerða byggð á hlutfalli »lecitins«/
»sphingomyelins«, (L/S), (18, 19).
Segja má að greining hýalínhimnusjúkdóms
hér 1961 hafi orðið kveikja að rannsóknum
höfundar á orsökum burðarmálsdauða. í fyrsta
5 ára yfirlitinu 1955-1960 var byggt á tiltækum
eldri sýnum og sneiðum og par kann að hafa
vantað í, en sjúkdómurinn fannst í 12 af
hundraði allra krufninga pá og 1961-1965
fannst hann í 24 af hundraði allra krufninga og
pað samsvaraði niðurstöðum kannana í Nor-
egi og víðar á Norðurlöndum, eins og fyrr
segir.
Dánartala hýalínhimnusjúklinga, sem lengi
hefir borið hæst í hópi nýbura innan sjö daga
virðist við lok umrædds tímabils vera á
hröðu undanhaldi (einkum síðustu árin). Þetta
hefir verið sannkölluð drepsótt lítilla fyrir-
burða peirra, sem lifðu af fæðinguna (43 % í
úrtaki 1965-76). Þessvegna eru fyrirburðir og
varnir gegn pví að börn fæðist fyrir tímann
mjög áhugavert mál, ekki aðeins vegna hýalín-
himnusjúkdóms, heldur og vegna pess að í
pessum flokki er að finna 63% (áður 71 %)
allra dauðsfalla í umræddu úrtaki. Um pennan
stóra áhættuhóp er nú ekki lengur getið
í heilbrigðisskýrslum (frá og með 1972).