Læknablaðið - 15.09.1983, Blaðsíða 25

LÆK.NABLADID
203
sókn til undirbúnings umfangsmeiri rannsókna
á geislaskömmtum sjúklinga viö röntgenrann-
sóknir á íslandi. Ráðgert er, að rannsóknirnar
nái til sem flestra röntgendeilda landsins og
áætlað er, að framkvæmd og úrvinnsla muni
taka 2-3 ár.
Markmið þessara rannsókna eru eftirfar-
andi:
1. Ákvarða meðalstærð geislaskammta til
nokkurra mikilvægra líffæra, svo og meðal
yfirfærða orku við »geislaþungar« röntgen-
rannsóknir.
2. Finna aldurs- og kyndreifingu sjúklinga við
hinar ýmsu röntgenrannsóknir.
3. Á grundvelli 1 og 2 að ákvarða »collective«
geislaskammt til íslensku þjóðarinnar
vegna röntgenrannsókna.
4. Á grundvelli 1, 2, 3 að reikna út »genetically
significant dose« fyrir íslensku þjóðina, þ.e.
meta þá erfðafræðilegu áhættu, sem fylgir
röntgenrannsóknum.
5. Á grundvelli 1, 2, 3 að reikna út »somatical-
ly significant dose« fyrir íslensku þjóðina,
þ.e. meta þá áhættu fyrir einstaklinginn,
sem fylgir röntgenrannsóknum.
Forrannsóknir (þilot studies) með mælingum
fóru fram á Röntgendeild Borgarsþítalans
sumrin 1980, 1981 og 1982.
Nú eru hafnar umfangsmiklar mælingar á
Röntgendeild Borgarsþítalans. Er ætlunin að
ljúka þeim haustið 1983, og er svo stefnt að
áframhaldandi mælingum á röntgendeildum
annarra sjúkrahúsa. Til þessa verkefnis hafa
höfundar notið stuðnings Vísindasjóðs og
stjórnvalda. Einnig hefur verið veittur styrkur
til þess úr Vísindasjóði Borgarspítalans. Kunn-
um við þessum aðilum öllum bestu þakkir fyrir
veittan stuðning.
Hugtök og einingar. Til glöggvunar verður
hér gerð nokkur grein fyrir þeim hugtökum og
einingum, sem notuð eru til að lýsa jónandi
geislum og áhrifum þeirra. Þegar jónandi
geislar víxlverka við kjarna og rafeindir efnis
þá missa þeir hluta orku sinnar til efnisins.
Geislaskammtur D er mælikvarði á þá orku,
sem geislarnir missa á massaeiningu þess efnis,
sem geislað er. Eining fyrir geislaskammt er
gray, Gy. Geislaskammtur, sem er 1 Gy svarar
til þess, að geislarnir missi 1 joule á kílógramm
efnis, sem geislað er (1 joule = 107 erg). Til
skamms tíma var einingin rad notuð fyrir
geislaskammt (radiation absorbed dose). Um
þessar einingar gildir, að 1 Gy = 100 rad. Til
þess að geta lýst líffræðilegum áhrifum jón-
andi geisla, þá er ekki nægilegt að þekkja
geislaskammtinn.
Líffræðileg áhrif jónandi geisla eru mismun-
andi, eftir því um hvaða tegund geisla er að
ræða, efnisgeislun-rafsegulgeislun, þannig að
sami skammtur geisla hefur mismunandi líf-
fræðileg áhrif. Til dæmis eru líffræðileg áhrif
nifteinda tífalt meiri en röntgengeisla. Þessu er
lýst með svonefndum Q-gildum, sem ákveðin
eru af Alþjóða Geislavarnaráðinu, sjá töflu 1.
Umrædd Q-gildi hafa aðeins merkingu fyrir
geislaskammta lægri en 1 Gy, og eru því fyrst
og fremst hugsuð til notkunar við geislavarnir.
Geislaskammtsjafngildi H er það hugtak,
sem notað er til að lýsa líffræðilegum áhrifum
jónandi geisla. Eining fyrir geislaskammts-
jafngildi er sievert (Sv), og það er skilgreint.
H = Q • D • N,
þar sem N er margfeldi þeirra þátta annarra
en Q-gildis, sem hafa áhrif á líffræðilega
verkun jónandi geisla. Að ráði Alþjóðageisla-
varnarráðsins er nú reiknað með N = l, sem
m.a. þýðir, að við lága geislakammta eru
líffræðileg áhrif óháð geislunarhraða.
Til skamms tíma var einingin rem (Roent-
gen Equivalent Man) notuð fyrir geisla-
skammtsjafngildi. Milli þessara eininga er
sama samband og milli eininga fyrir geisla-
skammt, þ.e. 1 Sv = 100 rem.
Það skal ítrekað, að hugtakið geislaskammts-
jafngildi á aðeins við lága geislaskammta, og
að það er sérstaklega ætlað til notkunar við
geislavarnir. Þau Q-gildi sem notuð eru, svo og
gildi N, eru endurskoðuð reglulega í Ijósi
nýrrar þekkingar (2).
Um röntgengeisla gildir, að geislun svarandi
til 1 röntgen veldur geislaskammti, sem er
mjög nálægt 1 rad og, vegna þess að Q-gildi
röntgengeisla er 1, þá er geislaskammtsjafn-
gildið einnig mjög nálægt 1 rem.
EFNIVIÐUR OG AÐFERÐIR
Framkvæmd forrannsóknar. Til þess að geta
borið saman niðurstöður forrannsóknar við
Tafla 1. Q-gildi.
Röntgen- og gammageislar, rafeindir ......... 1
Nifteindir, prótonur og sambærilegar agnir
með eina hleðslu............................. 10
a-agnir og aðrar agnir með fleiri en eina
hleðslu. Agnir með óþekkta hleðslu........... 20