Læknablaðið - 15.11.1994, Blaðsíða 60

488
íðorðasafn lækna 59
LÆKNABLAÐIÐ 1994; 80
Meira um framburð
í síðasta pistli var lítillega
drepið á framburð íslenskra
fræðiorða og tekin voru dæmi
um ritvillur sem virtust eiga
uppruna í óskírmælgi, líffærið
botnlangi var ýmist ritað bot-
langi eða bottlangi. Það er
vissulega athygli vert ef þekking
ungra lækna á íslensku fræði-
máli er orðin svo slök að slíkar
villur geti komið fyrir. Ef til vill
er orðið nauðsynlegt að lækna-
deild taki upp sérstaka kennslu í
íðorðafræðum. Undirritaður
sér strax fyrir sér stutt nám-
skeið, íðorðaskeið, þar sem
fjallað væri um helstu atriðin í
uppruna, byggingu og notkun
íslenskra og erlendra fræðiorða.
Rekinn yrði áróður fyrir réttri
notkun fræðimálsins, hvort sem
menn kjósa að íslenska öll
fræðiorð eða að nota alþjóðlegu
heitin. Það er reyndar skoðun
undirritaðs að læknurn sé engin
vorkunn að hafa á takteinum
bæði íslensk og erlend heiti á
þeim fyrirbærum sem þeir fást
við í daglegu starfi. Að sjálf-
sögðu yrði lögð sérstök áhersla
á kynningu og notkun íslenskra
fræðiorða, en að auki leitað
nýrra hugmynda og tillagna frá
þátttakendum. Þannig mætti ef
til vill byggja upp frjóa hug-
myndasmiðju og koma á nýju
fræðasviði innan læknadeildar.
Augljóst er að þekkingu á latínu
og grísku, sem eru hornsteinar
verulegs hluta fræðimálsins, fer
stöðugt hrakandi. Veita mætti
innsýn í þessi mál og ef til vill
viðhalda lágmarksþekkingu,
því að annars verða læknar van-
búnir til þess að fara rétt með
mörg erlendu fræðiheitin. Slíkt
námskeið gæti einnig orðið til
þess að sá áhugi á fallegri fram-
setningu fræðilegra staðreynda,
sem nú ber mjög á í innlendum
ritsmíðum íslenskra lækna, gæti
náð til talmálsins. Sjúklingar
gætu jafnvel farið að skilja það
sem læknarnir eru að segja við
þá og ráðleggja þeim!
Efnagreiningar
Rannsóknarlæknir hringdi og
var að fást við þýðingar á hug-
tökunum quantitative analysis
og qualitative analysis. Þýðing-
ar íðorðasafnsins þóttu of stirð-
legar til að nota í daglegu starfi,
en þar er quantitative analysis
nefnd megindargreining og qu-
alitative analysis eigindargrein-
ing eða eðlisgreining. Aður en
komið er með tillögur er nauð-
synlegt að „sundurgreina“ orð
og orðhluta. í ensk-íslenskri
orðabók Arnar og Örlygs er lýs-
ingarorðið quantitative þýtt
með íslensku orðunum; magn-
bundinn, megindlegur, mælan-
legur, veganlegur, og nafnorðið
quantity meðal annars með orð-
unum; magn, fjöldi, stærð,
mæld, skammtur. Hins vegar er
lýsingarorðið qualitative þýtt
sem: eiginda-, eigindlegur,
eiginleika-. Nafnorðið quality
má þýða á nokkra vegu, til
dæmis; einkenni, aðal, sér-
kenni, eiginleiki, eðli eða gæði.
Uppruna þessara orða er að
leita í latínu þar sem nafnorðið
quantum merkir magn, en qual-
is er fornafn sem vísar til eðlis
eða eiginleika.
Analysis er komið úr grísku.
Forskeytið ana- merkir; upp,
sundur eða í áttina að, en lysis
táknar niðurbrot, sundrun, rof
eða upplausn. íðorðasafn lækna
upplýsir að heitið analysis sé
notað á þrjá vegu, í fyrsta lagi í
almennri merkingu og tákni þá
greiningu eða sundurliðun, í
öðru lagi um efnagreiningu og í
þriðja lagi um sálgreiningu. í
ensk-íslenskri orðabók Arnar
og Örlygs má finna að heitið er
notað um fleiri greiningar, svo
sem stærðfræðigreiningu, rök-
greiningu og efnisgreiningu (í
bókmenntum). Læknisfræði-
orðabók Stedmans leggur
mesta áherslu á þá almennu
merkingu sem felur í sér niður-
brot efnasambanda í einfaldari
efni og greiningu á því hver
samsetning þeirra er. Orðið
analysis er notað í mörgum öðr-
um samsetningum, en athugun
leiðir í ljós sérstaka áherslu á
sundurgreiningu þess sem rann-
sakað er í hverju tilviki. Þannig
virðist það eiga vel við þegar
fram fer rannsókn tii að að-
greina marga þætti, en síður
þegar fram fer mæling eða próf-
un á einum þætti eða einu efni.
Þannig má leiða rök að því að
heitin quantitative og quan-
titative analysis eigi best við
þegar verið er að mæla eða
greina marga efnisþætti í einu.
Við annarri notkun skal þó ekki
amast í bili.
Magngreining,
eðlisgreining
Niðurstaða þessara hugleið-
inga verður sú að vel fari á að
quantitative analysis verði
nefnd magngreining á íslensku
og qualitative analysis eðlis-
greining. Heitin megindgrein-
ing og eigindgreining hljóma
svo líkt að hætta virðist á rugl-
ingi. Þess vegna er lagst gegn
notkun þeirra. Ef til vill er einn-
ig ástæða til að skoða betur og
samræma önnur rannsókna-
heiti, svo sem assay, measure-
ment og test.
Jóhann Heiðar Jóhannsson