Læknablaðið - 15.10.1997, Blaðsíða 63

LÆKNABLAÐIÐ 1997; 83
681
Örn Bjarnason
Hvað er líf og hvað er hugur?
í fyrri grein, sem birtist í júlí-
ágústhefti Læknablaðsins (1997;
83: 523-5) var fjallað um nokkur
hugtök og heiti í geð- og atferlis-
röskunum. Þessi grein er fram-
hald þess sem þar sagði og verð-
ur fjallað um ný viðhorf til þess
hvað sé líf og nýjar hugmyndir
um hugann, svonefnda Santí-
agó-kenningu.
Náttúrukerfí og ný
sjúkdómsímynd
Læknavísindin eru í stöðugri
framför og hugtök læknisfræð-
innar breytast þar með. Til eru
þeir læknar sem halda fast í vél-
fræðilega sjúkdómshugtakið og
setja læknisfræðinni mjög
þröngar skorður, allt niður í það
að markmiðið megi skilgreina
sem sefun sársauka, að koma í
veg fyrir örorku og að fresta
dauðanum með því að beita á
einstaka sjúklinga þeirri gjör-
hugulu þekkingu sem felst í
læknavísindunum (1).
Eðlisfræðingurinn Fritjof
Capra segir (2) að trúin á vissu
vísindalegrar þekkingar sé
grunnur heimspeki Descartes
og þess heimshorfs sem af henni
leiðir, en það sé einmitt hér sem
Descartes skjátlist. Eðlisfræði
20. aldarinnar hafi sýnt okkur
að óyggjandi sannleikur sé ekki
til í vísindum og að öll hugtök
okkar og allar kenningar séu
nálgun og takmörkunum háð.
Önnur goðsögn sem falli sam-
tímis sé trúin á gildisfrí vísindi.
Capra segir ennfremur að í stað
hins líffræðilega, vélræna við-
horfs sé í skjóli nútímaeðlis-
fræði að koma fram lífsskoðun
sem auðkenna megi með orðum
eins og lífræn, heildræn og vist-
fræðileg. Hana megi einnig
kalla kerfisviðhorf, á sama hátt
og talað er um kerfiskenningu. í
Siðfræði og siðamálum lækna er
fjallað um kerfishugmyndina og
vísast til þess (1).
Hvað er líf...?
í nýlegri bók um Lífsvefinn
(3) fjallar Fritjof Capra um
spurninguna: Hvað er líf? Þar
segir hann menn nú beina æ
meiri athygli að kenningum um
lifandi kerfi.
Capra vitnar í Suður-Amer-
íkumennina Humberto Matur-
ana og Francisco Varela (4),
sem fyrir 10 árum settu fram nýj-
ar hugmyndir um það, hvað ein-
kenndi það að vera lifandi.
Kenning þeirra hefir verið
nefnd Santíagó-kenningin.
Maturana og Varela nefndu
til þrenn skilmerki lífs:
1. Mynztur skipunar hvaða
kerfis sem er, hvort sem það er
lifandi eða lífvana, eru innbyrð-
is tengsl hluta kerfisins sem
ákvarða eðlislæg sérkenni þess.
Einfaldasta sjálfstæða lífkerfið
er fruman. Það sem einkennir
hana umfram allt annað, er að
hún endurnýjar sig sjálf. Sjálfs-
myndunin (autopoiesis) byggir
á því, að hlutar frumunnar taka
þátt í að framleiða hina hlutina
eða breyta þeim. Þannig er
mynztrið skapað af hlutum þess
og kerfið skapar sjálft hluta
sína.
Þættirnir eru innbyrðis háðir
og þess vegna er þetta lokað
kerfi.
2. Innviðir kerfisins eru eðlis-
ræn birting mynztursins og þar
er um opið kerfi að ræða. Lýs-
ing þeirra felst í því að greina frá
efnislegum hlutum kerfisins,
lögun þeirra, formi og efnasam-
setningu. í lifandi kerfum er sí-
fellt verið að skipta um hluti,
enda einkennast slík kerfi af
vexti og þróun. Þannig hefir
skilningur á eðli lífsins frá upp-
hafi líffræðinnar verið óaðskilj-
anlegur frá skilningi á ferlum
efnaskipta og þroska.
3. Ferli kerfisins er síðan
þriðja skilmerkið, það er ferli
skilvits - ferli þekkingar, en það
tengist aftur náið þeim tveimur
fyrrnefndu.
í þeirri kenningu um lífkerfi,
sem hér er endursögð í örstuttu
máli, verður samfelld birting
sjálfsmyndunar mynzturskipun-
ar í dreifðu kerfi og auðkenni
þess er ferli þess að vita.
... og hvað er hugur?
Hugur - eða réttara sagt og
nákvæmar hugræn ferli eru eðl-
islæg í efni á öllum stigum lífs-
ins. Samkvæmt Santíagó-kenn-
ingunni er heilinn ekki nauð-
synleg forsenda þess að
hugurinn sé til.
Bakterían og jurtin hafa eng-
an heilann, en í þeim er hugur
eins og Anaxagóras hélt fram.
Einföldustu lífverurnar eru fær-
ar um að skynja og þær eru
gæddarskilviti. Skilvit ervitund
lífverunnar um það sem hún
varð vör og hún er hugartúlkun
á eigin skynjun (6). Lífveran sér
ekki en er eigi að síður fær um
að skynja breytingar í umhverf-
inu, mun ljóss og skugga, hita
og kulda, meiri eða minni styrk
efna og efnasambanda og svo
framvegis.
Hugmyndir þeirra Maturana
og Varela byggjast á nýjustu vís-
indavitneskju og hér verður
nefnt eitt mikilvægt dæmi:
A níunda áratugnum kom í
ljós að peptíð bera boð milli
taugakerfis og ónæmiskerfis og
þau eru lífefnafræðileg birting