Læknablaðið - 15.02.1998, Blaðsíða 6

94
Ritstjórnargrein
LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84: 94-5
Vaktavinna - gömul og ný viðhorf
Þjóðararfurinn
Hetjur þurfa ekki að sofa, kvarta aldrei og
ganga óhaltar meðan báðir fætur eru jafnlangir.
Islendingar dýrkuðu þessi hraustmenni og
flestir áttu að tileinka sér þessa eiginleika.
„Meðan ein vindsnýta er eftir í nasablœstrin-
um á mér skal ég aldrei verða afvelta, hvernig
sem blœs“ sagði til dæmis Bjartur í Sumarhús-
um forðum (Sjálfstætt fólk eftir Halldór Lax-
nes).
Það má vera að þessi lífsviðhorf hafi verið
nauðsynleg hér áður fyrr til að bjarga mörland-
anum í brauðstritinu. Hins vegar varð þessi
hugsunarháttur að verulegu vandamáli á síðu-
togurunum í upphafi þessarar aldar. Sjómenn
þurftu þá að vinna störf sem voru alls ekki
hættulaus og kröfðust vissrar einbeitingar.
Langvarandi vökur gátu því verið varhugaverð-
ar eða hættulegar. Arið 1921 voru vökulögin
sett (nr. 53/1921), en þar segir að hver háseti
skuli hafa að minnsta kosti 12 klukkustundir á
sólarhring hverjum til hvíldar og matar (1).
Þetta voru fyrstu lagaákvæði hér á landi sem
kváðu á um réttindi vinnandi fólks til þess að fá
að sofa, en þessi lög giltu eingöngu um sjó-
menn!
Ef mikill afli barst að landi á síldarárunum á
Siglufirði þótti það sjálfsagður hlutur að taka
allar aukavaktir í sfldarverksmiðjunum sem
hægt var. A síldarplönunum var einnig saltað
dag og nótt og enginn gerði ráð fyrir því að
sofa meira en í mesta lagi fjóra til fimm
klukkutíma á sólarhring, dögum saman.
Óharðnaðir unglingar voru þar engin undan-
tekning. Mórallinn var að bjarga því sem barst
að landi eins og um væri að ræða hvalreka á
nokkurra ára fresti. En allir voru glaðir enda
þénuðu þeir peninga á vöktunum á þessum tím-
um. Fólk vissi einnig fyrirfram að þetta streð
var aðeins tímabundið, í mesta lagi einn eða
tveir mánuðir. Menn gátu einnig hætt hvenær
sem var en þá urðu þeir að vísu að forða sér úr
bænum til að fá ekki orð á sig fyrir að vera let-
ingjar, aumingjar eða slæpingjar.
Læknar, nýskriðnir úr námi, tóku þjóðararf-
inn með sér þegar þeir fóru á erlend mið til sér-
náms. Enda þótt þeir kynnu tungumálið bæri-
lega í námslandi sínu var orðið „þreyta“ vart til
í huga þeirra og því ekki hægt að snara slíku á
útlensku. Þeir urðu því alltaf jafn hvumsa þeg-
ar þeir heyrðu innlenda barma sér með bros á
vör með orðum „I am so tired“ (enska), „Jag ár
sá trött“(sænska), eða „jeg er sliten“ (norska).
Landinn var vanari því að hefja samræður með
því að tala um vindstigin á Gjögri. Það var því
ekki að undra að íslenskir læknar yrðu fljótt í
góðum metorðum á erlendri grundu. Þeir
kvörtuðu aldrei og voru viljugir að taka vaktir.
Og enn undu allir glaðir við sitt. íslensku
læknarnir í námi sínu erlendis voru að vissu
leyti í hvalskurði sem lauk eftir nokkurra ára
nám. Þeir fengu góð laun á vöktum, fjölskyld-
ur þeirra þekktu ekkert annað en að fyrirvinnan
væri að heiman og innfæddir kollegar þeirra
nutu lífsins með fjölskyldum sínum.
Greiðslur fyrir vaktavinnu
Hugtakið vaktavinna var að sjálfsögðu ekki
til þegar Bjarni Pálsson hóf störf sín sem land-
læknir árið 1760 og var hann þó eini læknirinn
á öllu landinu. Það var einfaldlega skylda hans
að sinna læknisstörfum hvenær sem var allan
sólarhringinn allt árið um kring. Þessi kvöð á
læknastétt hefur viðhaldist allar götur síðan
enda þótt margir deili nú ábyrgðinni. Með til-
komu sjúkrasamlaga var fyrst árið 1928 byrjað
að greiða sérstaklega fyrir vaktir utan sjúkra-
húsa í Reykjavík og nágrenni (munnlegar upp-
lýsingar) en sjúkrahúslæknar fengu enga
umbun fyrir vaktavinnu fyrr en launamál þeirra
féllu undir Kjaradóm árið 1962. Með úrskurði
Kjaradóms árið 1963 fengu sjúkrahúslæknar
fyrst greiðslur fyrir vaktir og útköll á þeim (2).
Samningar um sérstakar greiðslur til héraðs-
lækna, síðar heilsugæslulækna, fyrir skipu-
lagða vaktavinnu náðust ekki fyrr en á áttunda
áratugnum. Eftir hatrammt stríð náðist svo
samkomulag þann 12. september 1996 við
\