Læknablaðið - 15.03.1998, Blaðsíða 31

LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
209
máli á 18. öld. Fram á 19. öld tíðkaðist orð-
myndin nálgur en j-myndin kemur fram seint á
18. öld og hefur haldist síðan. Uppruni orðsins
er öldungis óljós og ekki verða fundnar beinar
samsvaranir við orðið í skyldum grannmálum
(4).
Þótt heimildir um njálg í mönnum hér á landi
séu heldur fátæklegar skulu þær helstu til-
greindar. Náttúrufræðingurinn Nicolai Mohr
ferðaðist um ísland árið 1781 og í bók sinni um
Náttúrusögu Islands er njálgs í mönnum fyrst
getið á prenti hér á landi (5). Árið 1834 nefnir
Jón Pétursson njálginn í Lækningabók fyrir al-
þýðu (6) og Benedikt Gröndal nefnir hann
einnig í bók sinni um Dýrafræði sem kom út
1878 (7). Eftir þetta er njálgs getið all víða á
prenti. Til dæmis nefna læknar hann iðulega í
skýrslum sínum til landlæknis um heilbrigðis-
ástandið í einstökum héruðum. Sumar þessar
skýrslur voru birtar í Heilbrigðisskýrslum land-
læknisembættisins en útgáfa þeirra hófst 1881.
Ekki bar þó skylda til að tilkynna njálgssýking-
ar sérstaklega eins og gilti um tvö önnur land-
læg sníkjudýr; kláðamaurinn (Sarcoptes sca-
biei) og sulli (lirfustig) sullaveikibandormsins
(Echinococcus gramúosus). Af þeim sökum
liggja engar samfelldar upplýsingar fyrir um
njálgssýkingar á Islandi. Engu að síður slædd-
ust ýmsar fróðlegar upplýsingar inn í heilbrigð-
isskýrslur. Sem dæmi má nefna að Vilmundur
Jónsson getur um 16 njálgstilfelli í Isafjarðar-
læknishéraði árið 1921 (8) og árið 1960 er sér-
staklega tilgreint að óvenjumikið hafi verið um
njálg í Kópavogi, bæði í börnum og fullorðnum
konum (9).
Yfirleitt er fjallað stutt um njálg í kennslu-
bókum um náttúrufræði sem gefnar hafa verið
út á þessari öld. Auk þess er almennar upplýs-
ingar að finna um snfkjudýrið í tveimur grein-
um í Læknablaðinu sem birtust árin 1919 og
1926 (10,11) og í bókunum Heilsurækt og
mannamein (12) og Mannætur (13) sem báðar
komu út fyrir miðja öldina. Aftur á móti eru
höfundi einungis kunnar tvær greinar sem
byggja beinlínis á íslenskum athugunum. Um
er að ræða samantektir frá árunum 1917 og
1921 eftir Steingrím Matthíasson lækni sem
álítur að samhengi geti verið milli botnlanga-
bólgu og njálgssýkinga (14.15) þótt slíkt hafi
ekki verið staðfest á síðari tímum (3).
Samkvæmt ofansögðu virðist ljóst að njálgur
hefur verið landlægur á íslandi um langa hríð.
Engu að síður er lítið vitað um sýkingartíðni og
útbreiðslu hans ef undan er skilin sú athugun
sem áður var nefnd (1).
Líffræðilegar upplýsingar
Flokkun: Njálgur er þráðormur (Nematoda)
sem lifir sníkjulífi í mönnum um allan heim.
Linneus gaf njálgnum fræðiheitið Oxyuris
vermicularis árið 1758 en tæpum áratug síðar
var njálg skipað í ættkvíslina Enterobius (3).
Sumir nota enn þann dag í dag gamla ættkvísl-
arnafnið Oxyuris um njálg og nefna njálgssýk-
ingar oxyuriosis í stað enterobiosis.
Árið 1985 var greint frá því í vísindagrein að
njálgur væri ekki ein tegund heldur tvær ná-
skyldar tegundir (16). Önnur tegundin ber
fræðiheitið E. vermicularis (Linneus, 1758) en
hin hefur hlotið nafnið E. gregorii (Hugot,
1983). Kvendýr tegundanna eru illþekkjanleg í
sundur en auðvelt er að aðgreina karlormana á
lengd brodda sem notaðir eru við mökun. Hjá
tegundinni E. vermicularis eru broddarnir
100-141 pm langir en hjá hinni tegundinni, E.
gregorii, eru þeir nokkru styttri eða á bilinu
68-80 pm (16). Enn sem komið er hafa litlar
rannsóknir verið gerðar á sýkingartíðni og út-
breiðslu þessara tegunda. Þó hefur þegar verið
sýnt fram á að báðar tegundirnar er að finna
víða um heim (17-19) og stundum hafa þær
báðar fundist í sömu einstaklingunum (18).
Óvíst er hvort einungis önnur eða báðar áð-
urnefndar njálgstegundir finnast hér á landi. Þó
hafa verið rannsökuð karldýr sem fundust í
saursýni úr íslenskum sjúklingi sem tekið hafði
inn ormalyfið Vermox® (mebendazól). I því
tilviki var tegundin Enterobius gregorii. Hvort
E. vermicularis finnst hér líka, mun væntan-
lega koma í ljós við frekari athuganir.
Útlit: Ormarnir eru hvítir að lit, sívalir og
mjókka til beggja enda. Framendinn er ávalur
en afturendinn oddmjór. Kvendýrin eru 8-13
mm en karldýr mun minni eða um 2-5 mm
löng (mynd 1).
Eggin sjást ekki berum augum. Þau eru af-
löng (lengd um 0,05-0,06 mm, breidd um
0,02-0,03 mm) en sérkennileg að því leytinu til
að þau eru ósamhverf (mynd 2). Egghjúpurinn
er frekar þykkur og án litarefna. Auðvelt er að
þekkja njálgsegg frá eggjum annarra ormateg-
unda sem lifa í meltingarfærum manna
(2,20-23).
Útbreiðsla: Njálgur finnst í mönnum um all-
an heim og sums staðar er hann mjög algengur.
í Norður-Ameríku er hann til dæmis algengasta