Kjarninn - 29.08.2013, Blaðsíða 65

Kynferðisbrot
og skýrleiki
refsiheimilda
Í
þessari grein ætla ég að benda á nokkur sjónarmið
sem þarf að líta til við beitingu refsilaga. Ástæða
þess er fyrst og fremst sú umræða sem hefur verið
um beitingu refsiákvæða vegna háttsemi sem brýtur
gegn kynfrelsi fólks. Ég hef átt óteljandi samtöl við
ólíka einstaklinga vegna þeirra álitaefna sem geta komið
upp í þessum málum. Þau eiga það sammerkt að allir sem
taka þátt í þeim samtölum vilja skilja hvaða forsendur liggja
að baki mismunandi niðurstöðum lögfræðinga og dómstóla
í ýmsum málum. Sérstaklega er þetta áberandi í umræðu
varðandi sönnunarkröfur í kynferðisbrotamálum. Ég ætla
ekki að ræða um það eldfima álitaefni í þetta skipti (þó að
efniviðurinn sé nægur), heldur líta sérstaklega til þess hvað
er átt við þegar talað er um skýrleika refsiheimilda og gera
að umfjöllunarefni umdeildan dóm Hæstaréttar Íslands í
máli nr. 521/2012.
Mannréttindareglur
Í 1. mgr. 69. gr. stjórnarskrárinnar, sbr. lög nr. 33/1944,
kemur fram að engum verði gert að sæta refsingu nema
hann hafi gerst sekur um háttsemi sem var refsiverð sam-
kvæmt lögum á þeim tíma þegar hún átti sér stað eða má
fullkomlega jafna til slíkrar háttsemi. Þessi regla þýðir að
refsi heimildir þurfa að vera bundnar í lög, það má ekki beita
slíkum lögum með afturvirkum hætti og heimildir til refs-
inga þurfa að vera skýrar. Ef við stoppum við síðastnefnda
atriðið þarf að vera ljóst hvaða háttsemi borgaranna er refsi-
verð. Þá vaknar sú spurning hvort hægt sé að orða öll refsi-
ákvæði með þeim hætti að þau telji með tæmandi hætti og
tæknilega upp alla mögulega háttsemi sem er refsiverð. Eða
er svigrúm í góðu og sanngjörnu réttarkerfi til þess að líta til
þess hver tilgangur refsiákvæðis er hverju sinni, til dæmis
hvaða hagsmuni það á að vernda?
Við umfjöllun um refsireglur og túlkun þeirra verður
einnig að hafa í huga 70. gr. stjórnarskrárinnar, sem kveður
á um rétt þess sem hefur verið borinn sökum til réttlátrar
málsmeðferðar og þess að vera talinn saklaus uns sekt er
sönnuð. Af þessu hefur einnig verið leidd sú meginregla að
allur vafi skuli skýrður þeim sem borinn er sökum í hag (lat.
in dubio pro reo).
Kynfrelsi og vernd þess
Í núgildandi 1. mgr. 194. gr. almennra hegningarlaga nr.
19/1940 kemur fram að hver sem hefur samræði eða önnur
kynferðismök við mann með því að beita ofbeldi, hótunum
eða annars konar ólögmætri nauðung gerist sekur um
nauðgun og skuli sæta fangelsi ekki skemur en 1 ár og allt
að 16 árum. Í lagaákvæðinu sjálfu kemur ekki fram hvaða
háttsemi fellur undir „önnur kynferðismök“.
Ákvæði 1. mgr. 194. gr. almennra hegningarlaga hefur
tekið breytingum frá því að hegningarlögin voru sett árið
1940. Vilji löggjafans hefur verið sá að færa refsiákvæði
almennra hegningarlaga til almennra viðhorfa samfélags-
ins um að vernda beri kynfrelsi fólks og brot gegn því frelsi
teljist refsiverð. Í almennum athugasemdum með frum-
varpi sem varð að lögum nr. 61/2007 og breyttu orðalagi
umræddrar greinar koma fram þessar skýringar: „Í frum-
varpinu er einnig lögð áhersla á að sjálfar lagagreinarnar
séu einfaldar og skýrar, en útskýringar á þeim í greinargerð
séu ítarlegar. Þá er jafnframt haft að leiðarljósi að auka
réttarvernd kvenna og barna og gera ákvæðin nútímalegri.
Áhersla er lögð á að reyna að tryggja, svo sem framast er
unnt með löggjöf, að friðhelgi, sjálfsákvörðunarréttur, kyn-
frelsi og athafnafrelsi hvers einstaklings sé virt.“ Ekki verður
annað séð miðað við meðferð málsins á Alþingi að umrædd
tilvitnun hafi verið í samræmi við vilja löggjafans.
Togstreita
Togstreita getur komið upp milli þeirra sjónarmiða sem er
lýst hér að ofan; að þeim sé refsað sem brjóti gegn kynfrelsi
annarra en að sama skapi séu grundvallarmannréttindi
þeirra virt þannig að við getum byggt upp svokallað réttar-
ríki. Mikilvægt er að vega og meta bæði þessi sjónarmið og
hafa einnig í huga þær meginreglur sem stjórnskipun sam-
félagsins byggir á; þrígreining ríkisvaldsins sem skiptist í
löggjafarvald, framkvæmdarvald og dómsvald.
Mismunandi afstaða Hæstaréttardómara í máli nr.
521/2012
Í málinu var ákært fyrir þá háttsemi eins ákærðu að hafa
stungið fingrum upp í endaþarm og leggöng brotaþola og
klemmt á milli. Eins og frægt er var niðurstaða meirihluta
Hæstaréttar sú að þessi háttsemi fæli ekki í sér kynferðis-
brot í skilningi 1. mgr. 194. gr. almennra hegningarlaga.
Ástæða þess var sú að tilgangur háttseminnar var að meiða
og það er refsivert sem afar illyrmisleg líkamsárás en ekki af
kynferðis legu tagi og þar af leiðandi ekki samræði eða önnur
kynferðismök.
Þarna vekur óneitanlega athygli að meirihluti Hæsta-
réttar gerir ekki tilraun til þess að skýra nánar hvers vegna
háttsemin þurfi að hafa skýran kynferðislegan tilgang til
að um önnur kynferðismök sé að ræða. Ekki er heldur gerð
tilraun til þess að skýra ákvæðið með tilliti til vilja löggjafans
um að tryggja friðhelgi, sjálfsákvörðunarrétt, kynfrelsi og
athafnafrelsi einstaklinga.
Niðurstaða eina kvenkyns dómara Hæstaréttar í málinu
sem myndaði minnihluta var hins vegar sú að þetta væri
kynferðisbrot. Rökstuddi hún niðurstöðu sína með hliðsjón
af skýringum í almennum athugasemdum með frumvarpi
sem varð að lögum nr. 61/2007 og vísað er til hér að ofan, auk
þess sem þar kemur fram að frumvarpshöfundur vísar til
fyrri breytinga á greininni, breytinga á norskum lögum sem
og skýringa fræðimanna um túlkun hugtaksins og af þeim er
dregin sú ályktun að undir hugtakið „önnur kynferðis mök“
í íslenskum rétti falli sú háttsemi að setja hluti eða fingur í
leggöng eða endaþarm.
Hvaða sjónarmið voru að baki niðurstöðu meirihluta
Hæstaréttar?
1.0HLULKOXWL+¨VWDU«WWDUWHOXU\ŭUK¸IX²HNNLU«WWD²O¯WDWLO
vilja löggjafans eða lögskýringargagna við túlkun refsi-
ákvæða.
2. Meirihluti Hæstaréttar telur að hægt sé að líta til
O¸JVN¿ULQJDUJDJQDHQÀDXKDŭHNNLYHUL²Q¨JLOHJDVN¿UXP
að þessi háttsemi ætti að vera refsiverð sem kynferðisbrot.
Fyrri skýringarkosturinn er hæpinn, því að í fjöl mörgum
dómum Hæstaréttar hefur verið dæmt um refsiverða hátt-
semi eftir túlkun á orðalagi refsiákvæða með tilliti til
lögskýringargagna. Ljóst er þó að ýmis lögfræðileg sjónar-
mið geta komið upp við lögskýringar refsiákvæða og má
til dæmis leita frekari fróðleiks um þær í grein Róberts R.
Spanó, Túlkunarregla refsiréttar, sem birtist í afmælisriti
Jónatans Þórmundssonar sem gefið var út af Bókaútgáfunni
Codex árið 2007.
Síðari skýringarkosturinn er því líklegri: Meirihluti
Hæstaréttar vegur skýrleika refsiheimilda ofar verndar-
hagsmunum 1. mgr. 194. gr. almennra hegningarlaga.
Hvað er til ráða?
Ef ákvæði um vernd kynfrelsis eiga að ná tilgangi sínum
verður að taka af skarið um það hvort sú háttsemi að stinga
fingrum upp í endaþarm eða eftir atvikum leggöng brota-
þola sé kynferðisbrot á grundvelli almennra sjónarmiða um
að slík háttsemi sé til þess fallin að brjóta gegn kynfrelsi
einstaklinga, eða hvort sýna þurfi fram á kynferðislegan
tilgang háttseminnar í hvert skipti. Með hliðsjón af dómi
meirihluta Hæstaréttar í máli nr. 521/2012 tel ég fulla ástæðu
til að skora á löggjafann að taka skýra afstöðu til þessa. Vilji
löggjafans verður að vera skýrari, því að meirihluti Hæsta-
réttar sér hann ekki eins og hann er núna. Samfélagið hefur
ekki gott af því gefa afslátt af því að vernda jafnmikilvæga
hagsmuni og kynfrelsi einstaklinga. Löggjafi, gerðu þitt!
Dómsvald, hlýddu því!
álit
Þóra Hallgrímsdóttir
lögfræðingur og
kennari við lagadeild
Háskólans í Reykjavík
01/01 kjarninn Dómsmál
smelltu til að sjá frekari
skýringar í grein frumvarps-
höfundar stuttu eftir að dómur-
inn var kveðinn upp