Sagnir - 01.04.1981, Síða 54

52
fyllt þessi skilyrði var skipað
að ráða sig sem hjú hjá bændum.
Ljóst er að ýmsir stunduðu
lausamennsku án þess að geta
uppfyllt margnefnd skilyrði.
Það var þetta lausafólk sem lög-
gjafinn beindi spjðtum sínum að
og reyndi að uppræta, Hinir
"löglegu" lausamenn voru hins
vegar líklega óhultir og gátu
farið frjálsir ferða sinna án
afskipta löggjafans,
Um búðsetumenn er það að
segja að ýmsum þeirra sem ekki
gátu uppfyllt eignaskilyrði Pín-
ingsdðms tókst það um tíma með
aðstoð erlendra útgerðarmanna.
Þegar erlendri útgerð voru veitt-
ar nábjargirnar á 5. áratug 16.
aldar var fótunum kippt undan
eignalitlum búðsetumönnum er
þeir gátu ekki lengur beitt fyr-
ir sig eignum útlendinga. Búð-
setumenn voru nú beygðir undir
íslenska jarðeigendur eða út-
gerðarmenn á snærum konungs.
Búðsetumenn og lausamenn voru
þær stéttir, sem hæglega hefðu
getað lagt grunninn að þorpúm eða
bæjum á Islandi ef skikkanlega
hefði verið að þeim búið. Slíku
var þó ekki að heilsa. Engin
þorp eða bæir risu upp hér á
landi á því tímabili, sem hér
er um fjallað. Ætti það ekki að
koma á óvart ef höfð er í huga
sú saga búðsetu og lausamennsku,
sem í stórum dráttum hefur verið
rakin hér að framan. Stéttirnar
tvær voru ávallt nokkuð utan-
garðs í hinu einhæfa, íslenska
landbúnaðarþjóðfélagi og löggjaf-
inn leit þær yfirleitt hornauga.
Þegar valdastéttunum virtist
sem búðseta og lausamennska
stefndu hagsmunum sínum í voða
var brugðið skjótt við og reynt
að hindra frámgang stéttanna
tveggja. Búðsetumönnum og lausa-
mönnum var aldrei veitt nægilegt
svigrúm til að geta lagt grunn-
inn að þorpa-eða bæjamyndun á
íslandi. Stöðugar árásir hinna
ráðandi stétta og fjandsamleg
löggjöf ollu því að ávallt voru
kæfðar í fæðingunni tilraunir
í þá átt.
Heimildir
Björn Porsteinsson: fslensk mig-
aldasaga, Reykjavik 1978.
Guðbrandur Jónsson: Frjálst verka-
fólk á Islandi fram tii siða-
skipta og kjör þess, 1932-4.
Þorkell Jðhannesson: Die Stellung
der freien Arbeiter in Island
bis zur Mitte des 16. Jahr-
hunderts, Rv. 1933.
Grágás. Gefin út af Vilhjálmi
Finsen,
Jónsbðk. Gefin út af Olafi Hall-
dórssyni, Kaupmannahöfn 1904.
fslenzkt fornbréfasafn(Diplomat-
arium Islandicum)
Alþingisbækur fslands.
Tilvitnanir
1) Björn Þorsteinsson, 253.
2) Þorkell Jóhannesson, 192.
3) Björn Þorsteinsson, 253.
4) Sami, 245.
5) Sami, 245.
6) Grágás 1I(Staðarhólsbók),
145-6,
7) Þorkell Jðhannesson, 157.
8) Sami, 158.
9) norkell Jðhannesson,. 159-60
og Grágás Ia(Konungsbók,
fyrri deild), 128-132.
10) Þorkell Jóhannesson, 158-161
11) Guðbrandur Jónsson, 131-2.
12) Jónsbók, 234.
13) Þorkell Jðhannesson, 194.
14) Sami, 196.
15) Björn Þorsteinsson, 254,
16) DI (fslenzkt t'ornbréfasaf n)
II, 8-10 og 393-4,
17) DI II, 859-60.
18) Guðbrandur Jónsson, 145-7.
19) DI II, 860.
20) DI VI, 283.
21) Sama, 704-5.
22) Þorkcll Jóhannesson, 170,
23) Sami, 170.
24) Björn Þorsteinsson, 255.
25) Sarai, 345.
26) DI VIII, 510-11
27) DI IX, 580.
28) Þorkell Jóhannesson, 173-4.
29) DI X, 384-5.
30) Sbr. t.d. Alþingisbækur ís-
lands V, 540-541.