Dagblaðið Vísir - DV - 17.08.2007, Blaðsíða 13

DV Helgarblað föstudagur 17. ágúst 2007 13
xxxxxxCIA OG FBI LIGGJA Á SKJÖLUM UM LAXNESS
umsvif kommúnista. Fyrir vikið er
öruggt að þeir hafa fylgst með Hall-
dóri vegna skoðana hans.“
Kemur ekki á óvart
Halldór Guðmundsson rithöf-
undur er hissa á því hvers vegna
bandaríska leyniþjónustan neit-
ar enn að afhenda skjölin enda sé
það til þess fallið að ýta frekar undir
grunsemdir um njósnir. Í bók sinni
um Laxness færði hann sönnur á
samráð bandarískra og íslenskra
stjórnvalda um að knésetja nób-
elskáldið. „CIA og FBI neita enn
að afhenda gögn í málinu. Á með-
an gögnum er enn haldið leyndum
verður maður að taka fullyrðingum
um njósnir með dálitlum fyrirvara
og til að fullvissa sjálfan mig í þess-
um efnum er nauðsynlegt að sjá öll
gögn málsins,“ segir Halldór.
„Það var dálítið raunalegt að
komast að því að íslensk stjórnvöld
tóku þátt í njósnum á Halldóri. Bjarni
Benediktsson, þáverandi utanríkis-
ráðherra, hafði beint samband við
æðsta mann bandaríska sendiráðs-
ins og þeir sameinuðust um að koma
höggi á Halldór í gegnum skatta-
rannsókn. Síðan hefur verið gerð
grein fyrir því, í gegnum leyniskjöl,
að samráð íslenskra stjórnvalda og
bandarískra rataði inn á borð æðsta
stjórnanda FBI, J. Edgars Hoover.“
Erum í sjokki
Guðný Halldórsdóttir, kvikmynda-
gerðarmaður og dóttir Halldórs, er
miður sín vegna njósna bandarísku
leyniþjónustunnar um föður henn-
ar. Hún segir veru hans á svörtum
lista bandarískra stjórnvalda hafa
valdið gífurlegu fjárhagslegu tjóni.
„Chay hefur hreinlega komist að því
að pabbi var settur á bannlista yfir
útgefið efni á ensku og hann er sann-
færður um að njósnað hafi verið um
okkur. Það er staðreynd í hans huga.
Við botnum ekkert í því hvers vegna
ekki sé hægt að komast í öll leyni-
skjölin og hvers vegna þjóðaröryggi
sé borið við,“ segir Guðný. „Við erum
náttúrlega svakalega döpur yfir þess-
um njósnum fyrir hönd föður míns.
Pabbi var mjög hissa oft á tíðum yfir
því hvers vegna bækur hans voru
ekki þýddar á ensku og ljóst að fjár-
hagslegt tjón hans var verulegt fyrir
vikið. Búið er að sýna fram á samstarf
íslenskra og bandarískra stjórnvalda
um að koma honum á kné og ég lít
á þáverandi stjórnarherra sem land-
ráðamenn,“ segir Guðný.
Of neyðarlegt fyrir íslensk
stjórnvöld
Aðspurður telur Lemoine aug-
ljóst að Halldór hafi verið vand-
ræðagemlingur í augum banda-
rískra stjórnvalda. Hann bendir á
að CIA hafi ítrekað neitað honum
um öll gögn. „Mín tilfinning er sú að
neitun CIA snúist meira um skömm
íslenskra stjórnvalda á sínum tíma
við að hjálpa til við njósnir um Hall-
dór enda ljóst að leyniþjónustan
var með aðila hér á landi til að safna
upplýsingum. Vitneskja þeirra var
það ítarleg að í mínum huga er
það augljóst að hér voru stundaðar
njósnir. Tilvist skjala sannar það og
það eykur grunsemdir að þeir vilja
ekki afhenda skjölin,“ segir Chay.
„FBI hafði fylgst með Halldóri og
því liggur fyrir að hann var einstakl-
ingur sem bandarísk stjórnvöld
fylgdust með. Það skal því enginn
segja mér að CIA-menn hafi ekki
fylgst með honum líka, sérstaklega
þar sem þeir voru greinilega á Ís-
landi að fylgjast með stjórnmála-
ástandinu.“
Halldór tekur í sama streng og
telur líklegt að þar sem FBI hafi
njósnað um Laxness hafi CIA gert
það líka. Hann bendir á að í leyni-
skjölum FBI komi njósnirnar greini-
lega fram. „Halldór var talinn fjand-
samlegur og augljós þyrnir í augum
stjórnvaldanna tveggja, því var leit-
að leiða til að skaða hann með ein-
hverjum hætti. Það var fylgst með
ferðum Halldórs og spurst fyrir um
hann, slíkt kemur fram í samskipt-
um bandaríska sendiráðsins, utan-
ríkisráðuneytisins og FBI. Í þeim
skilningi er hægt að segja að njósn-
að hafi verið um hann og það kem-
ur mér ekkert á óvart ef lengra hefur
verið gengið í njósnum.“
Fengu leið á Halldóri
Guðný er sannfærð um að svo
rækilega hafi verið fylgst með föð-
ur hennar að heimili fjölskyldunn-
ar hafi jafnvel verið hlerað. Hún
er verulega vonsvikin yfir aðild ís-
lenskra stjórnvalda. „Heimili okkar
var hlerað, það var svoleiðis. Bæði
pabbi og mamma höfðu tilfinningu
fyrir því og skjöl sýna vel að fylgst
var rækilega með ferðum hans um
allan heim. Það er ekki fyrr en nú,
40 árum síðar, sem það er að koma í
ljós að íslensk stjórnvöld stóðu fyr-
ir þessu öllu. Það er náttúrlega al-
veg rosalegt og kemur okkur alveg í
opna skjöldu,“ segir Guðný.
Aðspurður er Lemoine ekki jafn-
sannfærður og telur ólíklegt að sím-
hlerunum hafi verið beitt. Engu að
síður er hann sannfærður um að
njósnað hafi verið um Halldór. „Ég
efast um að sími Halldórs hafi ver-
ið hleraður því að sú tækni varð vin-
sælli mun síðar. Á þeim tíma held
ég að leyniþjónustan hafi verið
búin að fá leið á því að fylgjast með
Halldóri því raunverulega var hann
ekki mjög góður kommúnisti. Fyrst
og fremst var hann rithöfundur þó
svo hann hafi haft ákveðnar skoð-
anir,“ segir Lemoine.
Guðni Th. Jóhannesson segir Bandaríkjamenn hafa viðhaft víðtækt eftirlit:
SPJALDSKRÁ UM LAXNESS TIL HJÁ CIA
Guðni Th. Jóhannesson sagnfræðingur hef-
ur rannsakað eftirlit hins opinbera með þegnum
landsins og hversu langt var gengið hér á landi til
að tryggja öryggi landsins. Hann segir liggja fyrir
að erlend ríki hafi stundað njósnir hér á landi en
man ekki eftir því að hafa séð nafn Laxness í þeim
skjölum sem hann skoðaði. „Það liggur fyrir að
upplýsingum var safnað hér á landi um árabil um
kommúnista, meinta kommúnista og þá sem tald-
ir voru geta ógnað öryggi á nokkurn hátt. Það var
starfandi sérstök öryggisþjónusta Íslands, á veg-
um lögreglunnar og Útlendingaeftirlitsins, þar
sem nokkrir menn unnu við það að safna upplýs-
ingum um fólk,“ segir Guðni. „Hugsanlega höfðu
Bandaríkjamenn beinan aðgang að þessum gögn-
um eða létu aðra safna gögnum fyrir sig. Um náin
tengsl íslenskra stjórnvalda og bandarísku leyni-
þjónustunnar er ekki endanlega vitað. Það er hins
vegar ljóst að Íslendingar unnu að gagnaöflun fyrir
Bandaríkjamenn.“
Aðspurður segir Guðni það einfaldlega hlut-
verk CIA að fylgjast með óvinum Banda-
ríkjanna. Hann bendir á að um skeið
hafi bandarísk stjórnvöld haft
áhyggjur af pólitísku andrúms-
lofti hér á landi. „Í öllum
gögnum má sjá að Banda-
ríkjamenn höfðu veruleg-
ar áhyggjur af umsvifum
kommúnista á Íslandi
enda óvenju voldugur Sósíalistaflokkur hér. Um
tíma höfðu bandarísk stjórnvöld miklar áhyggjur
af því að Ísland væri að renna þeim úr greipum og
fyrir vikið fylgdust þeir vel með,“ segir Guðni.
„Njósnir Bandaríkjamanna voru töluvert um-
fangsmiklar og það fylgdi einfaldlega andrúmslofti
Kalda stríðsins. Þeir vildu hafa hjá sér sem
mestar upplýsingar um andstæðing-
ana. Það þurfti ekki að hafa njósn-
ara mikið á Laxness því það vissu
náttúrlega flestir allt um hann.
Mér finnst hins vegar líklegt að
spjaldskrá um hann hafi ver-
ið að finna hjá leyniþjónust-
unni.“ trausti@dv.is
Eigendur Rúblunnar vonast til að Rússar geri ekki kröfu í húsið:
Leiðinlegt ef úr verður diskótek
um tíma var þetta rannsakað og
sýnt hefur verið fram á fjárhags-
leg tengsl milli Máls og menning-
ar og Sovétmanna. Styrkurinn var
merktur bókaútgáfu en var ör-
ugglega nýttur í húsbygginguna.
Til gamans hef ég gantast með
það við mína félaga að réttast sé
að vona að Rússarnir fari nú ekki
að gera kröfu í húsið.“
Nóbelskáldið Halldór Laxness
var meðal margra styrktaraðila
við byggingu Rúblunnar. Hann
lagði mikið fé í rekstur hússins,
til dæmis í gegnum útgáfurétt á
skólaútgáfu Íslandsklukkunn-
ar sem Mál og menning átti lengi
vel án þess að Halldór þæði krónu
fyrir. Guðný Halldórsdóttir, kvik-
myndagerðarmaður og dóttir
Halldórs, er stolt af þátttöku föð-
ur síns í uppbyggingu Rúblunn-
ar. Henni finnst leiðinlegt að
horfa á eftir húseigninni í sölu.
„Pabbi lagði fram fullt af pen-
ingum ásamt hópi fólks. Að selja
núna húsið finnst mér ekki í anda
þess sem lagt var upp með. Ætli
maður verði ekki að sætta sig við
að tímarnir breytast því þetta var
svo virkilega flott framtak á sín-
um tíma. Það er dálítið leiðinlegt
að horfa upp á að nú verði þarna
kannski bara diskótek áður en
maður veit af,“ segir Guðný.
trausti@dv.is
Reist fyrir Rússafé
Þegar Bókmenntafélag
Máls og menningar lét
reisa húsið undir starfsemi
sína fékk það ríkulegan
styrk frá sovétmönnum.
fyrir vikið hefur húsið
oftast verið kallað
„rúblan“ síðan.
Áttu líklega skrá um Halldór „Það
þurfti ekki að hafa njósnara mikið á
Laxness því það vissu náttúrlega flestir
allt um hann. Mér finnst hins vegar
líklegt að spjaldskrá um hann hafi verið
að finna hjá leyniþjónustunni,“ segir
guðni th. Jóhannesson sagnfræðingur.
Chay Lemoine Bókmenntafræðingur
hreifst mjög af skrifum Halldórs en átti
í erfiðleikum með að finna bækur hans
á ensku. Í kjölfarið hellti hann sér út í
rannsóknir og telur ljóst að íslensk
stjórnvöld hafi óskað eftir njósnum á
ferðum Halldórs og annarra.
Halldór Guðmundsson rithöfundur
færði sönnur, í verðlaunabók sinni um
Halldór Laxness, fyrir því að íslensk og
bandarísk stjórnvöld höfðu með sér
samráð til að koma höggi á nóbelskáldið.
Bókin sjálfstætt fólk hafði áður selst vel í
Bandaríkjunum og Halldór var grunaður
um að vera einn af aðalstyrktaraðilum
Kommúnistaflokksins.