Dagblaðið Vísir - DV - 12.10.2007, Blaðsíða 40

Ættfræði DV
Föstudaginn 13. október 1967
birtist þriggja dálka innblaðsfrétt í
Morgunblaðinu um afmælisútgáfu
á tveimur fyrstu barnabókum Ár-
manns Kr. Einarssonar. Um var að
ræða ævintýrin Margt býr í fjöllun-
um og Höllin bak við Hamrana. Út-
gáfan var á vegum Bókaforlags Odds
Björnssonar á Akureyri en tilefnið
var þrjátíu ára höfundarafmæli Ár-
manns Kr. sem barna- og unglinga-
bókahöfundar. Fyrir fjörutíu árum
vissi hvert mannsbarn að Ármann
Kr. Einarsson var einn ástsælasti
barna- og unglingabókahöfundur
síðustu aldar. En skyldu margir vita
það nú, sjötíu árum eftir að hann hóf
að skrifa bækurnar sem nánast allir
íslenskir unglingar þekktu á sínum
tíma?
Enginn bókmenntabóhem
Það væri synd að segja að Ármann
Kr. Einarsson hafi verið glannafeng-
inn, pólitískur og kjaftfor rithöfund-
ur í sálarháska á borð við þá Þór-
berg Þórðarson og Halldór Laxness á
þeirra yngri árum. Hann var þvert á
móti eins hversdagslegur og hugsast
getur og skar sig ekki úr fjöldanum
nema þá fyrir það eitt að vera sér-
staklega stilltur, virðulegur og hátt-
vís í framkomu. Auk þess hafði hann
skýra rödd og yfirvegaða framsögn
sem hafði sefandi áhrif á alla sem á
hann hlýddu. Nærvera þessa yfir-
vegaða manns hafði sömu þægilegu
áhrifin.
Bókmenntafræðingar...
Það væri líka synd að segja að
Ármann hafi vakið mikla hrifningu
í hópi lærðra bókmenntafræðinga
þegar farið var að meta bókmennta-
fræðilegt gildi barna- og unglinga-
bóka. Þó bækur hans þættu líflegar
og spennandi var Ármann gagnrýnd-
ur fyrir ósannfærandi persónusköp-
un og jafnvel yfirborðsmennsku.
Verk hans komu því ekkert sérstak-
lega vel út úr samanburði fræðing-
anna við verk klassískra barnabóka-
höfunda á borð við Stefán Jónsson
og Ragnheiði Jónsdóttur.
...og lesendur
En þar með er ekki sagt að bók-
menntafræðingar eigi alltaf og í öll-
um tilfellum að hafa síðasta orð-
ið um bækur. Hvað sem líður allri
fræðilegri greiningu geisla bæk-
ur Ármanns af heilbrigðri lífsgleði,
óbeisluðu ímyndunarafli og spenn-
andi ævintýrum. Og hvað sem líður
öllum bókmenntafræðingum urðu
bækur hans eitthvert vinsælasta, ef
ekki langvinsælasta lesefni barna
og unglinga á fimmta og sjötta ára-
tugnum. Ef það hefur verið mark-
mið Ármanns að semja skemmtileg-
ar og uppbyggilegar bækur fyrir börn
og unglinga, tókst honum það með
heiðri og sóma.
Bókaflokkur sem þroskasaga
Barna- og unglingabækur hafa oft
verið þroskasögur tiltekins unglings
sem fjallað er um í nokkrum bókum
sem þá mynda bókaflokk. Þannig
skrifaði Stefán Jónsson þrjár Hjalta-
bækur; Ragnheiður Jónsdóttir skrif-
aði Dórubækurnar, Völubækurn-
ar og Kötlubækur, og hjónin Jenna
Jensdóttir og Hreiðar Stefánsson
skrifuðu hinar frægu Öddubækur.
Af öllum barna- og unglingabókum
Ármanns Kr. Einarssonar urðu tveir
bókaflokkar hans líklega vinsælastir:
Bækurnar um Árna í Hraunkoti, sem
urðu átta talsins, og bækurnar um
Magga og Óla.
Árni í Hraunkoti
Árni í Hraunkoti er líklega lífseig-
asta sögupersóna Ármanns. Í fyrstu
bókinni af átta er Árni ungur Reykja-
víkurdrengur sem er í þann veginn að
lenda á glapstigum. Á þessum árum,
áður en sálfræðingar uppeldisfræð-
ingar og félagsfræðingar fóru að
tröllríða samfélaginu, voru pörupilt-
ar gjarnan sendir í sveit þar sem oft
rættist furðanlega úr þeim. Sú varð
raunin með Árna. Hann var sendur
í sveitina, nánar tiltekið í Hraunkot,
og varð fyrir vikið afbragð annarra
ungra manna, skemmtilegur, lífs-
glaður, heiðarlegur og hugrakkur.
Árni og Rúna
Í Hraunkoti náði Árni í skottið á
íslensku sveitalífi áður en vélvæð-
ingin varð þar allsráðandi og kynn-
ist traustu og góðu heimilisfólkinu.
Þar munaði ekki minnst um Rúnu,
elskulega heimasætuna á bænum,
sem fljótlega varð hans besti vinur.
Eftir því sem árin liðu og Árna-bók-
unum fjölgaði styrktist sá grunur les-
andans að þau Árni og Rúna gætu vel
verið að hugsa sitt, hvort um annað,
og ekki allt jafnleiðinlegt. En ekkert
lá á. Hér varð allt að hafa sinn lög-
lega hraða enda höfundurinn hvoru
tveggja, barnakennari og lögreglu-
þjónn. Það var því ekki fyrr en í átt-
undu og síðustu Árnabókinni, eftir
ótal spennandi ævintýri, að Árni og
Rúna játuðu hvort öðru ást sína og
opinberuðu trúlofun sína.
Halldór Pétursson teiknari
Hér ber þess að geta áður en
lengra er haldið að ekki verða þau
Árni og Rúna í Hraunkoti, né vin-
irnir Maggi og Óli, vakin til lífsins
með góðu móti, nema minnst sé á
Halldór Pétursson teiknara. Á sína
vísu gæddi hann þessar og fjölda
annarra sögupersóna lífi í barna- og
unglingasögum fyrir og um miðbik
síðustu aldar.
Halldór var svo afkastamikill
teiknari, og ekki síst við þá iðju að
myndskreyta barna- og unglinga-
bækur, að gestkomandi erlendir
bókamenn hefðu vel getað dregið
þá ályktun fyrir hálfri öld, að hann
væri eini drátthagi maður landsins.
Hann á því mikilvægan þátt í barna-
og unglingabókum Ármanns Kr. Ein-
arssonar sem og í bókum fjölda ann-
arra barnabókahöfunda.
Hver var Ármann Kr. Einarsson?
Ármann fæddist í Neðridal í Bisk-
upstungum 1915 og ólst þar upp.
Hann stundaði nám við Íþróttaskól-
ann í Haukadal, lauk kennaraprófi
frá KÍ, námi frá Lögregluskólanum
og frá Kennaraháskólanum í Kaup-
mannahöfn.
Þó Ármann væri afkastamikill
höfundur var hann lengst af barna-
kennari, var lögregluþjónn í Reykja-
vík á stríðsárunum, skólastjóri
Barnaskólans á Álftanesi í sjö ár og
stundaði leigubílaakstur á sumrin í
tæpa tvo áratugi. Hann samdi þrjátíu
og átta barnabækur, þrjár skáldsögur
og eitt smásagnasafn fyrir fullorðna.
Þá samdi hann leikþætti um Árna í
Hraunkoti eftir samnefndum bókum
sem fluttir voru í barnatíma ríkisút-
varpsins í mörg ár. Margar bóka hans
hafa verið þýddar á Norðurlanda-
mál, auk rússnesku, þýsku og græn-
lensku.
Ármann var formaður Félags ís-
lenskra rithöfunda í þrjú ár og vara-
formaður Rithöfundasambands
Íslands í tvö ár. Hann hlaut Solfugl-
verðlaunin norsku 1964, verðlaun
Fræðsluráðs Reykjavíkur fyrir bestu
barnabók ársins 1978, var heiðurs-
félagi Félags íslenskra rithöfunda og
sæmdur riddarakrossi fálkaorðunn-
ar 1980. Verðlaunasjóður íslenskra
barnabóka var stofnaður á sjötugs-
afmæli Ármanns, honum til heiðurs,
en sjóðurinn hefur átt ríkan þátt í
endurnýjun og grósku á sviði barna-
og unglingabókmennta.
„Ævintýri lífs míns“
Síðustu æviárin samdi Ármann
endurminningar sínar, Ævintýri
lífs míns, sem komu út fyrir nokkr-
um árum. Þar er sögumaðurinn og
kennarinn í essinu sínu, með lipurri
og spennandi frásögn sem þó er allt-
af skemmtilega í hóf stillt eins og Ár-
manni er einum lagið. Í bókinni er
komið víða við eins og ævi höfundar-
ins gefur tilefni til og endurminning-
ar hans búa yfir miklum fróðleik um
mannlíf á hverfanda hveli. Ármann
lést árið 1999.
Indriði miðill
f. 12. október 1883, d. 30. ágúst 1912
Indriði Indriðason miðill var
Dalamaður, sonur Indriða Indriða-
sonar, hreppstjóra og oddvita sem
bjó á Hvoli í Saurbæ og á Skarði á
Skarðsströnd, og k.h., Guðrúnar Egg-
ertsdóttur húsfreyju.
Indriði yngri sinnti bústörfum hjá
foreldrum sínum á unglingsárun-
um, lærði prentiðn á Ísafirði og var
kominn til Reykjavíkur um tvítugt
þar sem hann starfaði við Ísafold-
arprentsmiðju. Þar kynntist hann
að sjálfsögðu vinnuveitanda sínum,
Birni Jónssyni ritstjóra, sem og vini
hans, Einari Kvaran rithöfundi. Þeir
voru í hópi helstu forsprakka hins
nýstofnaða sál-
arrannsókn-
arfélags sem
þá var gjarnan
nefnt Tilrauna-
félagið. Hug-
myndafræði sál-
arrannsókna hafði
borist hingað frá
Bretlandi um næst-
síðustu aldamót og var
mjög í tísku meðal ýmissa
heldri borgara Reykjavíkur á
fyrsta áratug aldarinnar.
Fljótlega kom í ljós að Indriði
bjó yfir mögnuðum miðilshæfileik-
um og varð á
skammri stundu
landsþekktur
sem slíkur. Sálar-
rannsóknarmenn
komu sér upp Til-
raunahúsi sem var
bakhús í Þingholts-
stræti 3. Þar fóru
fram vægast sagt líf-
leg samskipti tilrauna-
manna og framliðinna fyr-
ir milligöngu Indriða. Meðal
annars var því haldið fram að ann-
ar handleggur miðilsins hefði verið
losaður af honum og handlangaður
milli fundarmanna án þess miðlin-
um yrði meint af og níðþungt orgel
og aðrar mublur svifu um salinn.
Meistari Þórbergur skráði end-
urminningar Brynjólfs Þorláksson-
ar söngkennara um þessar mögn-
uðu uppákomur en um þær má lesa í
Frásögnum Þórbergs. Ekki á að þurfa
að taka fram að Þórbergur var sann-
færður um framhaldslíf og skráði
minningar Brynjólfs af vísindalegri
nákvæmni. Allt annar og mun létt-
úðugri tónn er í endurminningum
Halldórs Laxness í Sjömeistarasögu
er hann rifjar það upp að hann og
Guðmundur Hagalín hafi rúmum
áratug síðar gengið upp í Unuhús að
heimsækja Stefán frá Hvítadal sem
þar hélt til í herbergi uppi á annarri
hæð. Þá greindi Stefán þeim skáld-
bræðrum frá því að þeir væru nú
staddir í sögufrægu herbergi því þar
hefði Indriði miðill náð sambandi
við andaheima og svifið í lausu lofti
í vitna viðurvist þar til girnið slitnaði
og hann féll í gólfið.
Þrátt fyrir náið og oft lýjandi sam-
band við misjafnlega geðfelldar
handanheimsverur var Indriði létt-
ur í lund og gamansamur. Hann náði
hins vegar ekki háum aldri því hann
lést á Vífilsstöðum 1912.
Föstudagur 12. október 200740
ættfræði
U m s j ó n : K j a r t a n G u n n a r K j a r t a n s s o n
N e t f a n g k g k @ s i m n e t . i s
Ættfræði DV
kjartan gunnar kjartansson rekur ættir
þjóðþekktra Íslendinga sem hafa verið
í fréttum í vikunni, rifjar upp frétt-
næma viðburði liðinna ára og minnist
horfinna merkra Íslendinga. Lesendur
geta sent inn tilkynningar um
stórafmæli á netfangið kgk�dv.is
Í fréttum var þetta helst... 13. október 1967
Vinsæll
barnabóka-
höfundur
Eftir því sem árin liðu og
Árna-bókunum fjölgaði
styrktist sá grunur lesand-
ans að þau Árni og Rúna
gætu vel verið að hugsa
sitt, hvort um annað, og
ekki allt jafnleiðinlegt. En
ekkert lá á. Hér varð allt
að hafa sinn löglega hraða
enda höfundurinn hvoru
tveggja, barnakennari og
lögregluþjónn.
Ármann Kr. Einarsson,
barna- og unglinga-
bókahöfundur Lesið
fyrir yngstu kynslóðina.
Merkir Íslendingar: